|
|
| Samarra aan de Tigris: schaal uit 3e millennium |
Het zonnerad
Het zonnerad moet ouder zijn dan
het wagenwiel aangezien het wiel met spaken een millennium later kwam dan de afbeeldingen van het zonnerad. Voor die tijd
reed men met massieve houten wielen. De potscherven van Samarra aan de Tigris, behorende tot de oudste prehistorische tijden,
showen ons al acht- en vierspakige raderen.
Of we in die vroegste afbeeldingen
wel een (draaiend) rad moeten zien, is dus ook maar de vraag. Het is dan ook heel opvallend dat zelfs op die vroegste potscherven
al 3 vogeltjes rond het rad getekend zijn, alsof ze in een cirkelbaan achter elkaar aan draaien rond het rad.
|
| Zonnerad als grafteken in Lesnice (Tjechië) |
Toen het rad zijn intrede deed in Europa, eveneens in de vroege ijzertijd: 1000 BC, stierf het in Griekenland
en Italie al redelijk snel weer uit, maar in de Noordelijke streken bleef het tot in deze tijd populair.
En als het geen twee vogeltjes waren, was er tenminste één vogeltje met het rad verbonden.
|
| Europa: vroege ijzertijd |
Het zonnerad met de zonnevogels
zien we nog in de Palmpaasgebruiken.
Ook zonder vogels is het zonnerad
populair gebleven en we zullen het ook zien op onze gevels op de makelaars en de zijboorden van dakkapellen en natuurlijk
in de bovenlichten. We kunnen het vinden op begraafplaatsen.
In de vroeg-Christelijke kunst
komt het rad met de vogels ook veel voor. De kerk ontleende haar symbolen aan het Oosten en niet aan het Noorden. Christenen
zagen in het rad met de 4 of 6 spaken een Christus-monogram. Een kleine haak aan een spaak toegevoegd was daartoe voldoende.
Zo vormt het de letters X-P, in ons alphabet vertaald is dat CH-R.
|
| vroeg-christelijke kunst: rad met X-P monogram |
Byzantijnse invloed in Italië
In Ravenna zien we een Romeinse sarcofaag met daarop het Christusmonogram met de 2 geleidevogeltjes. Het
haakje aan het rad heeft van een voorchristelijk symbool een christelijk teken gemaakt.
|
| Ravenna: kerk San Apollinare: sarcofaag met Byzantijnse invloed. |
|
| huisaltaar uit de vroeg-christelijke tijd; vergelijk de tekening/foto hierboven. |
Ook op Middeleeuwse munten, zoals deze zilveren penning uit de 12e eeuw, geslagen op last van Godfried III
van Lotharingen, komen we de stippen tussen de kruisarmen ook tegen. Die heten dan in de heraldiek en numismatiek:
besanten.
|
| zilveren penning |
Twee flankerende
wezens
Ook twee dieren, fabelwezens of
mensen, die een heilig voorwerp flankeren, is al een oeroud Aziatisch symbool. Er spreekt een voorliefde voor symmetrie uit.
Ook dit motief is uitgewaaierd over Europa. Overal waar sprake is van volkskunst, duikt het motief weer op. Misschien dacht
niemand meer aan bewakers en zag men het enkel als decoratie. Maar in feite zien we dan een oeroud Aziatisch schema.
|
| Persepolis: Achaemenidische tijd: griffioenen waren ook zonnedieren |
|
| Persepolis: paardenhoofd: Achaemenidische tijd. |
In de Romeinse keizertijd werd een Syrische zonnegod (Sol Invictus Elagabal) ook in Rome vereerd
en aan hem werden de volgende dieren toegeschreven: het gevleugelde paard, de adelaar, de leeuw en de griffioen
(met geoorde adelaarskop).Dit waren, samen met de bok en de stier, dus kennelijk allemaal
zonnedieren, omdat ze verband hielden met een zonnecultus. In de latere keizertijd zijn daar nog de
haan en de phoenix (de vogel die herrijst uit zijn eigen as) bijgekomen.
We zien de dubbele dieren in de
Hallstatt-cultuur en bij de Etrusken en uiteindelijk komen we het motief nog weer opnieuw tegen bij de Friese ûleborden, waar
2 zwanen een makelaar flankeren met daarin uitgesneden dikwijls het zonnerad. In oostelijk Nederland kennen
we de Saksische paarden als geveltopversiering of in vol postuur op de niendeuren.
Leeuwen en griffioenen zijn in
de heraldiek geliefde wapenflankeerders geworden.
|
| oorbel met 2paarden: Achaemenidische tijd |
|
| Italië: vroege ijzertijd |
|
| etruskische scepter uit de klassieke tijd |
Heiliging van een voorwerp
Bij de oude Germanen en Kelten werden potten gebruikt als kookgerei maar ook als urn. Deze
Saksische bult-urn, opgegraven in Hooghalen (Dr), is zeker als urn gebruikt, want er werden crematieresten
in aangetroffen.
Toen het christendom zijn intrede deed werd begraven de regel, al was dat in veel vroegere tijden ook wel
eens de gewoonte geweest. Het zonnesymbool op deze kruik heeft vast een symbolische betekenis gehad in de zin van het
opgenomen zijn in de eeuwige kringloop van de tijd. En misschien moest bij normaal huishoudelijk gebruik zo'n teken wel meehelpen
aan het voorkomen van het bederf van de inhoud van de pot.
|
| Saksische bult-urn met swastica, gevonden in Hooghalen (Dr): AD 400-500. |
Het kruis en het
rad in de bovenlichten
De zonnesymbolen komen op het
middeleeuwse huisraad en borduurwerk al zo veelvuldig voor, dat ze daarna nooit meer zijn weggeweest uit
onze cultuur.
Als in de 18e eeuw
de snijramen hun intrede doen, zien we ze dan ook ineens veelvuldig weer voorkomen. Al is de verbinding met de oude zonneraderen
wel langs een vreemde weg gegaan. Zie ook onder: 7. De Krans.
Het is alleen erg oppassen met het geven van betekenissen,
want in deze tijd is er ook een hang naar het geometrische.
|
