Vermoedelijk ouder dan alle andere tekens, zijn de tekens, die met de zon in verband worden gebracht. We treffen ze in praktisch alle culturen aan, overal ter wereld: in Afrika, in China of Australië, bij de Indianen in Amerika. Zo ook in de prehistorische rotstekeningen, die in Zweden gevonden zijn. De lichamen worden weergegeven met een zonneschijf.

Dat kan dan tegelijk betekenen dat het teken van de ronde cirkel al bij de homo sapiens bekend was, nog voor de uittocht van de eerste homo sapiens-populaties uit Afrika was begonnen. Naar schatting van geleerden zijn ze rond 50.000 jaar geleden Europa binnengekomen, waar ze de Neanderthalers hebben verdrongen.

Voor de culturele oorsprong van de zonsymbolen die wij op onze gevels aantreffen, zullen we toch weer de wegen van cultuuroverdracht bewandelen en eerst terugkeren naar onze bronnen in het Oosten. Daarna kijken we of er ook langs de weg van de Germaanse overlevering symbolen tot ons gekomen zijn. 

Het kruis en de swastika

Een van de oudste symbolen, die we dan vinden, blijken het kruis en de swastika te zijn. Welke de oorspronkelijke betekenis precies was, weten we niet, maar in latere tijden zien we dat beide symbool staan voor de zon.

Waarom een kruis ontstaan is, is moeilijk meer na te gaan. De swastika is wel wat logischer. Men zag de zonneschijf elke dag haar baan langs de hemel beschrijven. Dan is het niet meer zo’n grote stap om je voor te stellen, dat dit een draaiend wiel was, dat door benen of vleugels werd voortbewogen. Voor de swastika is het ook niet nodig dat dit er precies vier benen waren. Er komen ook swastika’s voor met 3 of vijf en meer benen.

Later, b.v. bij de Germanen, wordt de verdeling in vier kwadranten gezien als de verdeling van het jaar in vier seizoenen. Het rad, dat zo ter sprake zal komen, representeert dan niet alleen meer de (draaiende) zonneschijf, maar ook de rondgang van de zon doorheen het jaar en wordt er een link gelegd met de kringloop van de seizoenen, met eeuwigheid en met steeds terugkerende levenskracht. Wielen en gevlochten kransen beelden dit uit tijdens religieuze ceremonieën.

Herkomst van de swastika

De oudste vindplaatsen van de swastika liggen in Iran, van waaruit het zich verbreidde naar de Indusvallei, waar het een zeer geliefd teken werd, en vandaar uit verder naar China en Japan.

In Voor-Azië bleef het teken voornamelijk beperkt tot Iran en vreemd genoeg niet in de rivierendelta van Mesopotamië. De oudste cultuur in het tweestromenland was de Soemerische en bij hen was de swastika in haar eenvoudige vorm onbekend. Maar wel zien we bij de Soemeriers bijzonder ingewikkelde swastika’s, die bestaan uit vier ineengevlochten mensen (zie vb. in Sargonidische stijl: 2500 BC) of vier  leeuwen.

Van dit type duiken er ook voorbeelden op in Ierland in de vroege Middeleeuwen, terwijl ze verder in Europa niet gevonden worden. Men denkt dat het teken via immigrerende monniken vanuit Egypte in Ierland is beland. We praten dan over het Egypte in de Romeinse tijd, dat toen al een smeltkroes geworden was van Griekse en Oosterse culturele invloeden.

Verspreiding in Europa

Maar simpele tekens verbreiden zich veel makkelijker. Al in het 3^e millennium BC treffen we het aan in de Balkan. Pas in de IJzertijd, rond 1000 BC, heeft het de meest vooruitstrevende culturen van Europa bereikt, Griekenland, Noord-Italie (Etrusken) en de Hallstattcultuur. Ze kwamen mee met een stroom van Aziatische motieven uit het Iraanse bergland, die tegelijk met de nieuwe techniek van ijzerbewerking ingang vonden in Europa.

Maar we zien het motief wel terugkomen in het beroemde schetsboek van de 12e eeuwse Franse bouwmeester Villard de Honnecourt. Hij heeft 250 schetsen nagelaten van ornamenten, dierfiguren, kathedrale architectuur enz. Hij is vooral bekend door zijn tekening van een perpetuum mobile en diverse "automaten".

Waar van toepassing laat ik nog wel eens een plaatje van hem zien.

Wat weten we van Villard de Honnecourt?

Hij was afkomstig uit Honnecourt in Noord-Frankrijk.

Wie wilde leren hoe dingen gemaakt worden, moest veel reizen, te voet wel te verstaan. Hij zocht de plaatsen op waar ze in zijn tijd kathedralen bouwden of waar andere interessante dingen te leren waren: Cambrai, Laon, Reims, Lausanne en zelfs tot in Hongarije.

Van zijn 60 tekeningen zijn er 33 bewaard gebleven, die in Bibliotheque National van Parijs bewaard worden.

Honnecourt moet het teken dus ergens hebben gezien en nagetekend.

Voor eeuwig besmet

Uit de populariteit blijkt, dat het een heel geliefd zonneteken was, tot het in de 20^e eeuw door het fascistische Nazi-Duitsland op zo’n verschrikkelijke manier in diskrediet is gebracht, dat het zich wel nooit meer als heilbrengend teken zal kunnen herstellen.

In bovenlichten ben ik het teken tot nu toe niet tegengekomen en ik vermoed dat het na de 2^e Wereldoorlog ook zo veel mogelijk is verwijderd van die plaatsen op een gevel waar het zich liet verwijderen.

Afstamming Europese swastika’s

Of de Europese swastika’s uit het begin van de ijzertijd afstammen van de oud-Iraanse zal bewezen moeten worden. Op prehistorische schalen van Samarra aan de Tigris wordt het teken omringd door vogels. Ook de geometrische kunst van Griekenland toont de swastika omringd door vogels. Soms ook flankeren vogels het symbool of is het symbool zelf boven op een vogel geplaatst. Vogel en swastika horen dus kennelijk bij elkaar. De vogel werd van ouds beschouwd als een aan de zon gewijd dier. Het was logisch om ze met elkaar te verbinden. In het moderne Zweden worden met Kerst op bepaalde plaatsen nog broden gebakken in de vorm van een swastika met soms daarop van deeg een klein vogeltje.

Het is opvallend dat de swastika veel voorkomt op vroeg-christelijke monumenten. Niet in Zuid-Europa, maar wel veel in Egypte en Klein Azie. In Isaurie, in midden Turkije, komen de swastica’s zo veel voor op grafstenen van christenen, dat men ooit dacht dat het een christelijk symbool was.

Het gelijkarmige kruis

Het kruis met gelijke armen, dat ook wel het Griekse kruis heet, is ook afkomstig uit het Iraanse hoogland. Op Mesopotamische cylinders komt het vrij niet voor, enkel ingesloten door een zonnecirkel.

In Iran was het al in zwang in dezelfde vroege tijd als die van de swastika’s. Pas in het 2^e millennium BC, als Kassieten uit Iran heersen in Mesopotamie, komen Iraanse tekens naar de delta.

Wat het teken opvallend maakt, waardoor we ook kunnen zien dat het niet een gewoon wagenrad is, zijn de vier stippen (ronde cirkeltjes) tussen de raderen. Ook de vroegste christelijke kruisen zijn gelijkarmig, en niet ongelijk zoals het huidige latijnse christelijke kruis. En ook dan zijn er vaak de stippen tussen de armen. Bovendien zijn ze vaak omringd door 2 of 4 vogels.

De droom van Ezechiël

Interessant is ook in dit verband de passage uit het oudtestamentische bijbelboek Ezechiël, de beschrijving van de droom die de profeet kreeg van 4 gevleugelde wezens lopend naast een fonkelende wagen.(Sommigen kennen misschien het boek van Erich van Däniken, waarin deze droom wordt aangevoerd als bewijs voor een bezoek van 'aliens' aan deze wereld).

De schrijver van Ezechiël kende de Perzische voorstellingen van goden op wagens met wielen als zonneraderen. Het is een Oud-Iraans religieuze uitbeelding van godenfiguren. Hij beschrijft dan de wielen als horende bij de wezens. Aan elk wezen zat een wiel vast. Als het wezen onhoogsteeg ging het wiel mee. Hij geeft aan dat het wiel vier velgen heeft en er is sprake van ogen aan (tussen?) de velgen. We zien dus ook hier bij de joden, die in ballingschap in het Perzische rijk woonden, dat men het radsymbool met de glanzende ogen heeft gekend. Het zonnerad als krachtbron voor de voortbeweging.

Swastica en kruis

Swastika en kruis waren van oorsprong geen christelijke symbolen, maar het christelijk geloof gaf er een nieuwe betekenis aan. De vogels werden wel hemelse duiven of engelen genoemd. Gaandeweg verdrong het Latijnse kruis het Griekse en verdwenen de stippen en de vogels.