|
|
| Zaanse Schans |
De attributen van de Romeinse goden Neptunus en Mercurius werden vooral in de Zaanstreek een geliefd motief
voor het bovenlicht.
Neptunus, de god van de zee, wordt gekarakteriseerd door zijn drietand,
Mercurius, de god van de handel, door zijn speciale staf: de caduceus. Het
is niet verwonderlijk dat we in een zeevarend en handeldrijvend land deze symbolen tegenkomen.
De fraaie Zaanse bovenlichten danken hun ontstaan aan de vele schrijnwerkers en timmerlieden in de
Zaanstreek, die werk vonden op de vele scheepswerven in de omgeving, waarvoor men het vele hout bewerkte, dat nodig was voor
het functioneren en de versiering van de VOC-schepen.
Als er eens een tijdje niet veel te doen was, zette men zich aan het houtsnijwerk om het eigen huis te verfraaien.
|
| Zaandijk: gebaseerd op empire-tijdperk maar de rechthoek wijst op later in 19e eeuw |
Mercurius (Hermes)
De Caduceus is oorspronkelijk een tovenaarsstaf, die later in het oude Griekenland het
onderscheidingsteken was van een koerier of boodschapper, dat hem moest verzekeren van ongehinderde doortocht. Zo kennen we
hem vooral als onderscheidingsteken van Hermes de boodschapper van Zeus. Ook in andere oudere godsdiensten
van het nabije oosten was de caduceus al bekend en verbonden met de boodschappers van de goden.
Ook het bijbelverhaal van Mozes in de woestijn, die een staf laat veranderen in een slang
en weer terug, lijkt iets te maken te hebben met het beeld van de caduceus.
Er bestaat wat onzekerheid over de oorsprong van de typische kenmerken ervan. Het kan zijn dat de caduceus
oorspronkelijk de vorm had van een olijftak met 2 of 3 bladeren. In de loop van de tijd verschenen aan het uiteinde een cirkel
en een maansikkel (zie pagina De levenszon), die op den duur misschien de vorm aannamen van verstrengelde slangen.
Het is ook mogelijk dat de slang aanvankelijk als symbool van genezing deel is gaan uitmaken van
de caduceus. Meestal heeft hij twee vleugeltjes aan de bovenkant. Volgens de mythe wierp Hermes zijn staf
naar twee op de grond vechtende slangen, die er toen aan vastkleefden.
Hermes werd bij de Romeinen Mercurius. Mercurius was leraar van Amor, en alszodanig kan
ook de staf symbool zijn voor welsprekendheid en gezond verstand.
Als mercuriusstaf symboliseert hij niet alleen de handel maar is ook attribuut van de gepersonifieerde vrede
(PAX). Wie met de staf werd aangetikt, kon zomaar in slaap vallen. (bron: HugovanderMolen.nl)
|
| Zaandijk: links de Hermesstaf, maar wat is het aan de rechterkant? |
Neptunus (Poseidon)
Neptunus
is de Romeinse naam voor de Griekse zeegod Poseidon. Terwijl Poseidon, de broer van Zeus, een grote gevreesde
godheid was, die de stormen op zee veroorzaakte en aardbevingen kon bewerkstelligen, was Neptunus oorspronkelijk bij de Romeinen
veel meer een zoetwater-godheid, die zorgde voor de bevloeiing van de landerijen.
Toen de Griekse cultuur
door de Romeinen werd overgenomen kreeg ook Neptunus de zeekwaliteiten van Poseidon. Hij wordt afgebeeld met een drietand
en rijdend op een dolfijn of zeepaard.
Met Amfitrite als zijn echtgenote zien we hem vaak samen,
maar niet elke vrouw in de nabijheid van Neptunus/Poseidon hoeft Amfitrite te zijn.
|
| Zaandijk: Fortuna, geflankeerd door caduceus en neptunusdrietand |
Fortuna
De godin die we hier (foto Zaandijk rechts) in het midden zien, is de Romeinse
godin Fortuna. Toen de Griekse godenwereld aan de Romeinse gekoppeld werd, kreeg zij de eigenschappen van
de Griekse godin Tyche, godin van het lot en de lotsbestemming. Bij de Romeinen gold Fortuna al als de godin
van de vruchtbaarheid en werd regelmatig geraadpleegd als orakel voor toekomstvoorspellingen.
In onze landen is zij vooral bekend als de godin van het fortuin en het zoeken naar geluk.
Zoals in dit bovenlicht wordt ze vaak afgebeeld: naakt (ongrijpbaar), met een sluier, die als een zeil bol
staat van de wind, en haren die van haar hoofd naar voren waaien om aan te geven dat ze een goede wind meekrijgt. Daarbij
staat ze dan soms of op het rad van avontuur of balanceert (in voortsnellende houding) op een bol die in de golven dobbert.
Beide staan weer zinnebeeldig voor de wisselvalligheid van het geluk. Soms houdt ze een roer vast als
teken dat zij de koers bepaalt, en heeft, net als Hermes, soms vleugels op de rug of vleugeltjes aan haar voeten.
Fortuna kan ook met een zon op hoofd zijn afgebeeld of een nimbus rond het hoofd.
|
