Middeleeuwse metseltekens 1-3

Waalwijk: N.H. kerk

Waalwijk

Wat ik al een tijdje terug ontdekt had, waren de motieven op het koor van de oude St Johannes de Doper-kerk (St Janskerk) van Waalwijk (N.Br). Als het winter is, zal ik er terugkeren en betere foto's maken. Sommige tekens zaten te veel verscholen achter de bladeren van struiken. (Inmiddels is dat gebeurd en zijn de foto's hieronder toegevoegd.)

Deze St Janskerk is gebouwd op dezelfde plek aan de haven, waar de vorige stenen kerk stond, die vermoedelijk in de St Elizabethsvloed van 16 nov 1421 vernield geraakt was.

De Norbertijnen van Tongerlo voerden destijds de supervisie over de Waalwijkse parochie.De parochie behoorde tot het bisdom Luik.

Het dorp Besoyen lag tegen Waalwijk aan en de grens liep vlak langs de kerk, die aan de Waalwijkse kant stond.

Rond 1450 begonnen ze aan de bouw van deze laat-gotische kruiskerk.

Waalwijk: NH kerk: koor met de metseltekens

In 1566 had de kerk erg te lijden onder de beeldenstorm. Het interieur werd geplunderd en vernield. In 1580 werd de toren, die toen nog in Spaanse handen was, door Hollanders die op rooftocht waren, grotendeels in puin geschoten en de kerk door brand verwoest.

De toren is daarna niet meer herbouwd. De kerk werd in 1617 weer herbouwd en vanaf 1648 kwam zij in protestantse handen.

Er vindt hier in Waalwijk een vermenging plaats tussen wellicht voor-christelijke en christelijke symboliek. Naar mate we er verder achter komen wat de functie was van de tekens, is ook beter te beoordelen in hoeverre oudere betekenissen daarin nog een rol speelden.

Waalwijk: N.H. kerk: noordzijde koor

symbool, bekend als maalkruis of andreaskruis

De metsers, die de muur hebben opgetrokken kunnen symboliek hebben ingemetseld, hetzij in opdracht van hun opdrachtgevers (bisschop), hetzij om een eigen stempel van hun bouwhut (soort gilde) op het gebouw tot uitdrukking te brengen.

Men bouwde voor de eeuwigheid en ter meerdere ere van God. Maar bouwhutten hadden zo hun eigen leerstellingen, die ook niet altijd strookten met de opvattingen van de (katholieke) kerk, waardoor ze soms aardig vrij waren om iets eigens toe te voegen.

Bouwhutten die, onder leiding van een bouwmeester, een kerk bouwden, hadden zo hun eigen geheimen, die een buitenstaander niet mocht weten. Deze waren er van tweeërlei soort:

1. technische geheimen: hoe je vanuit geometrische basisvormen (crikel, vierkant, driehoek, pentagram of veelhoek) een gebouw vormgeeft

2. spirituele geheimen: de krachten die in symbolen schuilen en die hun uitwerking hebben op mensen en geesten, die daar gevoelig voor zijn.

Vrijmetselaars gaan ervan uit dat ze uit deze bouwgilden zijn voortgekomen.

Rituelen en tekens binnen de vrijmetselarij verwijzen naar oude tradities die nog teruggaan tot de vroegere middeleeuwen. Dit moet welhaast betekenen, dat er binnen bouwgilden geheime kennis en rituelen een rol hebben gespeeld.

Maar of hierin ook een stukje verklaring van de tekens te vinden is? Het lijkt mij niet waarschijnlijk dat geheime tekens zo openlijk op een muur gezet werden.

Meer kans maakt de theorie dat wereldlijke en kerkelijke overheden een logo op het gebouw hebben willen zetten of een verwijzing naar een speciale functie.

Waalwijk: N.H. kerk: noordzijde koor

Symbool, nu bekend als de davidsster.

Waalwijk: koormuur Grote kerk: in deze figuur is wel symmetrie te herkennen, maar betekenis?

Onbekend muurteken in Waalwijk

Vaak zijn tekens speciaal van een christelijk kruis voorzien. Dat dit kruis is toegevoegd, blijkt uit het feit dat zo'n teken elders, b.v. op een kerktoren, niet met een kruisje getooid is.

Het ruitpatroon, zoals hier, wordt wel: "geploegd akkerland' genoemd. En zou dan een vruchtbaarheidsteken zijn.

Waalwijk: koormuur Grote kerk

symbool Waalwijk

Waar we misschien ook rekening mee moeten houden is, dat een cirkel door metselaars op een muur werd weergegeven als een ruit. Het is niet zo dat men geen cirkel kon metselen, maar misschien was de abstractie in de vorm van een ruit voor de kijker wel even zo goed duidelijk en veel makkelijker aan te brengen.

Als dat waar is, kunnen we op de foto hieronder het kruis zien staan op de wereldbol. Maar de kennis dat de wereld een bol is, is van na 1492, het jaar waarin Columbus Amerika ontdekte.

Waalwijk: koormuur van de Grote kerk

Muurteken met gedeeltelijk maltezer kruis

Waalwijk, N.H. kerk: calvariekruis op steunbeer van het koor

Waalwijk: teken dat in de alchemie gebruikt werd voor: maand.

Bovenstaand teken op de kerkmuur van Waalwijk werd door een sitebezoeker herkend en hij stuurde mij de bron op. Het is te vinden op de site www.symbols.com. Daar wordt het in verband gebracht met alchemie. Het zou in vroeger tijd het begrip 'maand' hebben weergegeven. Het teken staat dan wel op zijn kop. De betekenis die er tijdens de bouw aan gegeven is, zal vast een andere zijn, want het is not done om een symbool op de kop weer te geven.

Het is natuurlijk een grote vraag , wat zo'n teken op een kerkmuur voor betekenis heeft gehad. Hier in Waalwijk staat het op de kop.

Mogelijk is er in de Middeleeuwen binnen de bouwhut, die aan de kerk gewerkt heeft, nog een andere betekenis aan gegeven en ook mogelijk is het een soort huismerkteken van de bouwmeester van de kerk geweest.

De interpretatie die ikzelf voor mogelijk houdt is dat de omgekeerde vorm een monogram vormt van de letters X en V. Deze kunnen duiden op: Christus Victorie.

Zo'n figuur moest al metselend ontstaan. Daar kan ook wel eens iets bij misgaan. Het is al een wonder hoe mooi de figuren gelukt zijn.

Al met al roepen deze foto's de nodige vragen op met betrekking tot de zwartgebakken of groengeglazuurde figuren op de muren van gotische kerkgebouwen in de 2e helft van de 15e eeuw-1e helft 16e eeuw.

Muurteken in Ter Apel

Op de muur van de voormalige kloosterkapel te Ter Apel (Gr) is een niet alledaags muurteken te zien, dat bekend staat als de wolfsangel. Deze wolfsangel is wel bekend uit de heraldiek, want hij komt vaak voor op wapenschilden.

Daarnaast is het in de 30-er en 40-er jaren van de vorige eeuw een besmet teken geworden door het gebruik dat NAZI-Duitsland ervan gemaakt heeft.

De foto is uit het boek: Zinnebeelden in Nederland. Het was dit boek, dat bij mij op jonge leeftijd al interesse wist te wekken voor bovenlichten, geveltekens en alles wat er aan geschiedenis omheen kon hangen. Het boek met veel zwart-wit foto's geeft een aardig overzicht over de voorchristelijke tekens, die tot in onze tijd via de volkskunst, via haar ornamenten aan gevel en huisraad, bewaard zijn gebleven.

Maar ook dit boek uit die tijd (ca 1940) ademt al behoorlijk sterk de Blut und Boden theorie.

bron foto: 'Zinnebeelden in Nederland'

Wolfsangel op muur van kapel te Ter Apel

De wolfsangel is in feite afgeleid van een vanginstrument voor wolven: een soort spekhaak die zo hoog met vlees in de boom gehangen werd dat de wolf moest springen om het vlees te bereiken. Het bestond in feite uit 2 onderdelen die met een ketting verbonden waren: het wolfsanker en de dubbele haak. Het plaatje hieronder laat zien wat de opzet was. Bij het terugvallen nadat hij het vlees in zijn bek had, kon hij in een van de onderste haken van de wolfsangel vallen en daarmee was dan zijn lot bezegeld en bleef hij hangen.

Het aanbrengen van een wolfsangel in de muur moet dus wel duidelijk gedaan zijn met gevoel voor de betekenis van het symbool: algemeen gezegd: het afweren van onheil.

foto: Bernhard Peter

Wolfsangel als vanginstrument voor wolven

Het klooster te Ter Apel was gesticht door de Kruisheren. Deze Orde van het Heilig Kruis voor reguliere kanunniken was gesticht door Theodoor van Cellus, die zich in 1212, nadat hij strijd gevoerd had tegen de Albigenzen, vestigde in Charlieu bij Huy (B). Na 1410 werden kloosters gesticht in Belgie en Nederland, waaronder dus dit klooster in Ter Apel (aanvang bouw in 1465).

In 1464 schonk de vicaris van Loppersum het gebied tussen Winschoten en Ter Apel aan de Orde van het Heilig Kruis onder voorwaarde, dat er een klooster gebouwd zou worden.

Dit was oorspronkelijk een beschouwende orde. De kanunniken hielden zich daarbij vooral bezig met het verzorgen van pelgrims en zieken.

Kloostermuur te Ter Apel