Bovenlichten en snijramen in Nederland

Het Hart (vervolg 1)

Home
Over mijzelf
Bovenlicht van de maand
Wat zijn bovenlichten?
Wat is nieuw?
Bovenlichten in de diverse stijlperioden
Naar bijzondere items
Oorsprong van de Symbolen
Geschiedenis glas, gevels en bouwkunst
Oude prenten, gravures en foto's
Middeleeuwse metseltekens
Tympanen
Schamels
Romeinse jaartallen
Oorsprong Byzantijnse kandelaars
Vertikale slijpgleuven
Renovatie en restauratie
Buitenlandse voorbeelden van bovenlichten
Web links
Gastenboek en contact
Zoeken op deze site
Wat is triest

BACK

START

NEXT

Op een Duitse site over Steinmetzzeichen tref ik o.a. deze twee steenhouwerstekens aan: a van een klimopblad,  en b van een hart.
a. de Dom van Naumburg : van tussen 1280-1305
b. de stadskerk van Pirna. van tussen 1504-1550.
 
Steenhouwerstekens zijn tekens die door steenhouwers aangebracht werden op de gehouwen/gebakken steen. Het zijn in dit geval figuratieve huismerken. Ze fungeerden als een soort handtekening.
 
In beide situaties zien we al dezelfde vorm met scherpe punt, maar in het ene geval nog verwijzend naar een blad, maar na 1500 verwijzend naar een hart, inclusief iets wat op pijlen lijkt.
 

hartvormigbladstz10.gif
a. Steenhouwersteken: blad in vorm van hart

hartstz11.gif
b. steenhouwersteken: hart met scherpe punt

hartvorm-louvre_stmz_0083burcht_philippe_august.jpg
hartvorm gevonden op muur in Parijs van Philippe Auguste uit ca 1200

Gevonden op een muur bij het Louvre. Toch moet het hier wel om een blad gaan.
 

hartvorm-450px-wall_of_philippe_auguste_in_paris.jpg
Muur gebouwd tijdens koning Philippe Auguste van Frankrijk

Want koning Philippe Auguste van Frankrijk, die met Richard Leeuwenhart van Engeland en Frederik I Barbarossa (Duitsland) eensgezind (?) op (de 3e) kruistocht naar het heilige land ging (echt een heel verhaal apart), zien we hier op een munt. Het gezicht gevat in de vorm van een hart. De munt (denier) is geslagen te Laon tussen 1180 en 1201.
 

hartvorm598px-philippe_ii_denier_laon_1180_1201.jpg
Philippe Auguste: ca. 1200: Hartvorm, uitgedrukt in de vorm van het gelaat

 

 

Groeiende populariteit

 

Er zijn volgens Pierre Vinken vier manieren aan te wijzen, waarop het hartsymbool bekend geworden is.

1. de cultus van het Heilig Hart

2. de speelkaarten

3. de heraldiek

4. de watermerken.

 

1. De cultus van het heilig hart

In de katholieke kerk kreeg het hart de symbolische betekenis van Goddelijke liefde. De vroegste iconografische afbeeldingen zijn er al van af de 14e en 15e eeuw. Jezus, Maria en sommige heiligen beeldde men graag af met een hart, hetzij bloedend, hetzij doorboord of in brand staand.

 

De cultus begon pas in de 17e eeuw, toen een Franse non St. Margareth Mary Alacoque voor grote aanmoediging zorgde van het heilig hart van Jezus. In dezelfde tijd zorgde een Franse priester St. Jean Eudes voor promoting van het heilig hart van Maria. Bij Jezus is er vaak een doornenkroon rond het hart gelegd, bij Maria een rozenkrans.

 

In de daarop volgende eeuwen groeide de populariteit van het Heilig Hart binnen de kerk nog aanzienlijk. Dit ging door tot ver in de 19e eeuw, waarin de pausen Pius IX en Leo XIII het Heilig Hart propageerden. Leo XIII wijdde er in 1899 een encycliek aan, waarin hij de hele wereld wijdde aan het Heilig Hart.

holyheart.jpg
Het heilig hart van Jezus, brandend en bloedend met doornenkroon

Wat opvalt aan dit katholieke plaatje is de al veel meer realistische vormgeving van het hart. In de 19e eeuw wist men precies hoe een hart eruit zag en kreeg dat beeld soms weer invloed op de symbolische weergave.

Religieuze liefde
 
Ook bij de protestanten kom je het hart wel af en toe tegen, samen met het kruis en het anker, als uitbeelding in de zin van geloof, hoop en liefde.
 

dsc02774middelburg.jpg
Middelburg: geloof, hoop en liefde.

Ook de slang wil in oudere voorstellingen wel symbool staan voor het geloof. Dit vindt zijn oorsprong in de slang die Mozes oprichtte in de woestijn. Later werd deze slang op een stok een symbool van Christus aan het kruis.
 
Op de grafzerk hieronder in de Grote Kerk van Alkmaar is het hart afgebeeld met een stompe onderzijde. Als Vesalius Mobachius (sterfjaar 1744?) , die tot 1694 rector was van de Latijnse school, benevens med. doctor en schepen van de stad, dit wapen geërfd heeft van zijn voorgeslacht, is de ronde vorm verklaarbaar, aangezien die tussen 1300 en 1500 voorkwam. Dit heb ik nog niet weten te checken.
Als hij de medische professie beoefende, kan dat ook invloed hebben gehad op hoe hij een hart wilde weergeven op het wapen. Kortom vraagtekens.

dsc03612alkmaar.jpg
Grote kerk Alkmaar:grafzerk van Vesalius Mobach (begin 18e eeuw) met hart in wapenschild.

 

2. De speelkaarten

 

De ons bekende speelkaarten (harten, ruiten, klaveren, schoppen) zijn ontstaan in de 14e eeuw in Frankrijk. Het spel werd bedacht, zo gaat het verhaal, tot vermaak van een Franse koning.  Spoedig daarna werden ze enorm populair. Er zijn onderzoekers, die eraan twijfelen of er op de speelkaarten al wel aan het hart is gedacht of dat er een plantenblad in gezien moet worden (Hedera (=klimop) of linde of iets vergelijkbaars). De Duits-Zwitserse variant van de kaarten, die terzelfder tijd ontstond, bestaan uit: harten, eikels, bellen en bladeren. Het hart kan ook nog afgeleid zijn van een beker of vaas, die op heel vroege Italiaanse Tarotkaarten te vinden zijn. Toch zou het wel kunnen dat er echt al een hart bedoeld is: het is wel net na de tijd, waarin het hartsymbool is ontstaan. De speelkaarten zijn dus niet de oorsprong van het hartsymbool, maar hebben enorm aan de verspreiding ervan meegewerkt.

 

speelkaarten-harten.jpg
harten-speelkaarten

3. De heraldiek

 

Ook in de heraldische wapenschilden duikt het hart al vrij vroeg op. Aanvankelijk met meer ronde vorm en pas in de 16e eeuw met scherpe punt. Oudere 'hartsymbolen' stellen dus een plantenblad (zoals de Hedera) voor.

 

 

4. De papierwatermerken

 

Al rond 1330 gebruikten Zuid-Europese papiermakers watermerken met een hartmotief. Toen vanaf de 14e eeuw de vraag naar papier toenam, verspreidde het papier met de watermerken zich over Europa. Elke papiermaker koos zijn eigen symbolen. Bij de watermerken is het ook goed mogelijk dat aanvankelijk klimopbladeren (of varianten daarop) zijn bedoeld. Bij sommige tekens is nog een soort hoofdnerf in de afbeelding te zien. Maar na verloop van tijd is duidelijk een hart bedoeld, wat te zien is aan de pijl erdoorheen, of een kroon, die erboven getekend staat.

 

Bron: Pierre Vinken: the shape of the heart
watermerken14e-15e-eeuw.jpg
papier-watermerken uit de 14e en 15e eeuw

Bron: Pierre Vinken: the shape of the heart
watermerken-16e-eeuw.jpg
papierwatermerken uit de 16e eeuw

Het hart als zetel van de liefde

 

Dat wij het hart in West--Europa hebben leren kennen als zetel van gevoel en liefde, kan wel van Germaans/Keltische oorsprong zijn. Bij deze volken zou het hart al symbool hebben gestaan voor de liefde tot moeder aarde. Maar zij beeldden het nog niet uit met het ons bekende hartmotief. Als hartmotieven gevonden worden in Germaanse kunst en volkskunst zal klimop of linde (of een daarmee vergelijkbaar blad) zijn bedoeld.

 

 

afb. uit: Das Herz, door Dr. Karl Thomae
liebesbriefeind18eeeuw-1-kl.jpg
liefdesbrief met hartsymboliek uit eind 18e eeuw.

Op gevels en in bovenlichten
 
Als symbool op gevels komen we het hart zo af en toe wel eens tegen, maar niet eens zo heel vaak. In bovenlichten is het hart echt zeldzaam.

dsc02641hillegom.jpg
2 omgekeerde harten, versierd met rozetten, in 20e eeuws smeedwerk te Hillegom

Als lichtopening
 
Wel vaker kom je het hart tegen als lichtopening in de vensterluiken. Bij het slot in Gemen, net over de grens van de Achterhoek in Duitsland, zien we het hart ook als lichtopening in steen in de wachthuisjes aangebracht.

dsc03127deventer.jpg
Vensterluik in Deventer met lichtopening in hartvorm.

dsc02140gemen-kl.jpg
Kasteel te Gemen (Duitsland): hartvormige lichtopeningen in de wachthuisjes

 
Graffitti
 
Wel is het nog altijd een populair symbool onder jongeren, die het graag gebruiken als ze net verliefd zijn geworden. Het met een pijl doorboorde hart is dan erg populair. Het is dan ook het Valentijnssymbool bij uitstek geworden.
In de Amerikaanse beeldtaal is het hart synoniem voor het woord LOVE. 

dsc08650i-love-teken.jpg
verliefdheid in Ravenstein (NB)

BACK

START

NEXT