|
Op een Duitse site over Steinmetzzeichen tref ik
o.a. deze twee steenhouwerstekens aan: a van een klimopblad, en b van een hart.
a. de Dom van Naumburg : van tussen 1280-1305
b. de stadskerk van Pirna. van tussen 1504-1550.
Steenhouwerstekens zijn tekens die door steenhouwers aangebracht werden op de gehouwen/gebakken
steen. Het zijn in dit geval figuratieve huismerken. Ze fungeerden als een soort handtekening.
In beide situaties zien we al dezelfde vorm met scherpe punt, maar in het ene geval nog verwijzend
naar een blad, maar na 1500 verwijzend naar een hart, inclusief iets wat op pijlen lijkt.
|
| a. Steenhouwersteken: blad in vorm van hart |
|
| b. steenhouwersteken: hart met scherpe punt |
|
| hartvorm gevonden op muur in Parijs van Philippe Auguste uit ca 1200 |
Gevonden op een muur bij het Louvre. Toch moet het hier wel om een
blad gaan.
|
| Muur gebouwd tijdens koning Philippe Auguste van Frankrijk |
Want koning Philippe Auguste van Frankrijk, die
met Richard Leeuwenhart van Engeland en Frederik I Barbarossa (Duitsland) eensgezind (?) op (de 3e) kruistocht naar
het heilige land ging (echt een heel verhaal apart), zien we hier op een munt. Het gezicht gevat in de vorm van een
hart. De munt (denier) is geslagen te Laon tussen 1180 en 1201.
|
| Philippe Auguste: ca. 1200: Hartvorm, uitgedrukt in de vorm van het gelaat |
Groeiende populariteit
Er zijn volgens Pierre Vinken
vier manieren aan te wijzen, waarop het hartsymbool bekend geworden is.
1. de cultus van het Heilig
Hart
2. de speelkaarten
3. de heraldiek
4. de watermerken.
1. De cultus van het heilig hart
In de katholieke kerk kreeg
het hart de symbolische betekenis van Goddelijke liefde. De vroegste iconografische afbeeldingen zijn er al van af de 14e
en 15e eeuw. Jezus, Maria en sommige heiligen beeldde men graag af met een hart, hetzij bloedend, hetzij
doorboord of in brand staand.
De cultus begon pas in de
17e eeuw, toen een Franse non St. Margareth Mary Alacoque voor grote aanmoediging zorgde van het heilig hart van Jezus.
In dezelfde tijd zorgde een Franse priester St. Jean Eudes voor promoting van het heilig hart van Maria. Bij Jezus is
er vaak een doornenkroon rond het hart gelegd, bij Maria een rozenkrans.
In de daarop volgende eeuwen
groeide de populariteit van het Heilig Hart binnen de kerk nog aanzienlijk. Dit ging door tot ver in de 19e eeuw,
waarin de pausen Pius IX en Leo XIII het Heilig Hart propageerden. Leo XIII wijdde er in 1899 een encycliek
aan, waarin hij de hele wereld wijdde aan het Heilig Hart.
|
| Het heilig hart van Jezus, brandend en bloedend met doornenkroon |
Wat opvalt aan dit katholieke plaatje is de al veel meer realistische vormgeving van het
hart. In de 19e eeuw wist men precies hoe een hart eruit zag en kreeg dat beeld soms weer invloed op de symbolische weergave.
Religieuze liefde
Ook bij de protestanten kom je het hart wel af en toe tegen, samen met het kruis en het anker, als uitbeelding
in de zin van geloof, hoop en liefde.
|
| Middelburg: geloof, hoop en liefde. |
Ook de slang wil in oudere voorstellingen wel symbool staan voor het geloof. Dit vindt
zijn oorsprong in de slang die Mozes oprichtte in de woestijn. Later werd deze slang op een stok een symbool van Christus
aan het kruis.
Op de grafzerk hieronder in de Grote Kerk van Alkmaar is het hart afgebeeld met een stompe onderzijde. Als
Vesalius Mobachius (sterfjaar 1744?) , die tot 1694 rector was van de Latijnse school, benevens med.
doctor en schepen van de stad, dit wapen geërfd heeft van zijn voorgeslacht, is de ronde vorm verklaarbaar, aangezien
die tussen 1300 en 1500 voorkwam. Dit heb ik nog niet weten te checken.
Als hij de medische professie beoefende, kan dat ook invloed hebben gehad op hoe hij een hart wilde weergeven
op het wapen. Kortom vraagtekens.
|
| Grote kerk Alkmaar:grafzerk van Vesalius Mobach (begin 18e eeuw) met hart in wapenschild. |
2. De speelkaarten
De ons bekende speelkaarten
(harten, ruiten, klaveren, schoppen) zijn ontstaan in de 14e eeuw in Frankrijk.
Het spel werd bedacht, zo gaat het verhaal, tot vermaak van een Franse koning. Spoedig
daarna werden ze enorm populair. Er zijn onderzoekers, die eraan twijfelen of er op de speelkaarten al wel aan het hart is
gedacht of dat er een plantenblad in gezien moet worden (Hedera (=klimop) of linde of iets vergelijkbaars). De Duits-Zwitserse
variant van de kaarten, die terzelfder tijd ontstond, bestaan uit: harten, eikels, bellen en bladeren. Het
hart kan ook nog afgeleid zijn van een beker of vaas, die op heel vroege Italiaanse Tarotkaarten te vinden
zijn. Toch zou het wel kunnen dat er echt al een hart bedoeld is: het is wel net na de tijd, waarin het hartsymbool is ontstaan.
De speelkaarten zijn dus niet de oorsprong van het hartsymbool, maar hebben enorm aan de verspreiding ervan meegewerkt.
|
| harten-speelkaarten |
3. De heraldiek
Ook in de heraldische wapenschilden
duikt het hart al vrij vroeg op. Aanvankelijk met meer ronde vorm en pas in de 16e eeuw met scherpe punt. Oudere 'hartsymbolen'
stellen dus een plantenblad (zoals de Hedera) voor.
4. De papierwatermerken
Al rond 1330 gebruikten Zuid-Europese
papiermakers watermerken met een hartmotief. Toen vanaf de 14e eeuw de vraag naar papier toenam, verspreidde het
papier met de watermerken zich over Europa. Elke papiermaker koos zijn eigen symbolen. Bij de watermerken is het ook goed
mogelijk dat aanvankelijk klimopbladeren (of varianten daarop) zijn bedoeld. Bij sommige tekens is nog een soort hoofdnerf
in de afbeelding te zien. Maar na verloop van tijd is duidelijk een hart bedoeld, wat te zien is aan de pijl erdoorheen, of een kroon, die erboven getekend staat.
| Bron: Pierre Vinken: the shape of the heart |
|
| papier-watermerken uit de 14e en 15e eeuw |
| Bron: Pierre Vinken: the shape of the heart |
|
| papierwatermerken uit de 16e eeuw |
Het hart als zetel van de liefde
Dat wij het hart in West--Europa
hebben leren kennen als zetel van gevoel en liefde, kan wel van Germaans/Keltische
oorsprong zijn. Bij deze volken zou het hart al symbool hebben gestaan voor de liefde tot moeder aarde. Maar zij beeldden
het nog niet uit met het ons bekende hartmotief. Als hartmotieven gevonden worden in Germaanse kunst en volkskunst
zal klimop of linde (of een daarmee vergelijkbaar blad) zijn bedoeld.
| afb. uit: Das Herz, door Dr. Karl Thomae |
|
| liefdesbrief met hartsymboliek uit eind 18e eeuw. |
Op gevels en in bovenlichten
Als symbool op gevels komen we het hart zo af en toe wel eens tegen, maar niet eens zo heel vaak. In bovenlichten
is het hart echt zeldzaam.
|
| 2 omgekeerde harten, versierd met rozetten, in 20e eeuws smeedwerk te Hillegom |
Als lichtopening
Wel vaker kom je het hart tegen als lichtopening in de vensterluiken. Bij het slot in Gemen,
net over de grens van de Achterhoek in Duitsland, zien we het hart ook als lichtopening in steen in de wachthuisjes aangebracht.
|
| Vensterluik in Deventer met lichtopening in hartvorm. |
|
| Kasteel te Gemen (Duitsland): hartvormige lichtopeningen in de wachthuisjes |
Graffitti
Wel is het nog altijd een populair symbool onder jongeren, die het graag gebruiken als ze net verliefd zijn
geworden. Het met een pijl doorboorde hart is dan erg populair. Het is dan ook het Valentijnssymbool bij uitstek geworden.
In de Amerikaanse beeldtaal is het hart synoniem voor het woord LOVE.
|
| verliefdheid in Ravenstein (NB) |
|
