Het Romeinse voorbeeld

De Romeinen waren voor de mensen van de late Middeleeuwen het grote voorbeeld. Ze zagen hoe schitterend er in de oudheid gebouwd was en dat wilde men wel graag navolgen.

Rond 1400 begon in Italië de kunststroming, die we nu kennen als Renaissance. De Italianen bestudeerden deze oude kunst, schreven

er boeken over, voorzien van plaatwerk en begonnen weer opnieuw in de oude stijlen te bouwen. In de loop van de 15^e eeuw kreeg men er ook in Noordelijke streken van Europa lucht van en kunstenaars reisden naar het zuiden om met eigen ogen de magnifieke bouwwerken te zien, schetsen te maken en de ideeën in zich op te nemen. Men ging op zoek naar de échte voorbeelden en paste die toe in het eigen werk.

Soms lukte het om Italiaanse ambachtslieden mee te nemen naar het noorden, zodat men ook meteen van hun kennis en kunde kon profiteren.

Van de meegebrachte schetsen kwamen er boeken uit en zo konden ook de thuisgebleven ambachtslieden er hun voordeel mee doen. Vanaf 1540 wordt de invloed in de Nederlanden merkbaar.

Als bron werden Italiaanse ordeboeken gebruikt, zoals die van Palladio, Vignola en Scamozzi. De twee laatsten waren van groot belang voor de Nederlanden. Het idee om ordeboeken te schrijven was ontleend aan de klassieke Oudheid, namelijk de ‘Tien boeken over architectuur’ van Vitruvius.

Vitruvius

In 1415 had men het boek teruggevonden uit de oudheid van ene Marcus Vitruvius Pollio. Deze Vitruvius leefde rond 25 jaar voor Chr. in het Romeinse rijk. Hij had, als hofarchitect van keizer Augustus, een uitvoerig boek geschreven over de Romeinse manier van het bouwen van tempels, theaters en particuliere villa’s.  Men wist wel van het bestaan van dit boek, maar pas na de herontdekking kon het boek dankzij de uitvinding van de boekdrukkunst veelvuldig worden gekopieerd. Het is uiterst praktisch geschreven en bevat handige vuistregels voor de bouw.

Aan de haal met de ideeën van Vitruvius

Maar de geleerden in de Renaissancetijd, niet zo erg geïnteresseerd in technische ambachtelijke handigheidjes, vatten zijn opmerkingen over harmonie etc. op als diepe wijsheid. De verschillende vaste verhoudingen, zoals die destijds gebruikelijk waren, vloeiden volgens Vitruvius voort uit de harmonie van de kosmos.

Dat sprak hen bijzonder aan, met als gevolg dat er een soort algemeen geloof ontstond in een kosmische harmonie, uitgedrukt in bepaalde verhoudingsgetallen, waaraan ook de menselijke maat gehoorzaamde. Dit was nu net wat de nieuwe tijdgeest, die Renaissance zou gaan heten, nodig bleek te hebben.

De universele mens

In een beroemde passage legt Vitruvius uit hoe de natuur zelf aan het menselijk lichaam vaste verhoudingen heeft gegeven. De lengte van top tot teen is gelijk aan de afstand tussen de uitgespreide handen. Het geheel past in een cirkel waarvan de navel het middelpunt is. We zien dit idee terug in de wereldberoemde tekening van Leonardo Da Vinci: de ‘uomo universale’.

De kunstenaars en architecten van de Renaissance citeerden hem veelvuldig en pasten zijn ideeën graag toe in hun eigen verhandelingen. Hun schoonheidsidee hield in dat lengte en breedte in hun kunstwerken, dus ook in gebouwen, tot elkaar in een bepaalde verhouding hoorden voor te komen en dat dit dan ook voor details en de plaatsing van ornamenten hoorde te gebeuren (de zogenaamde gulden snede).