|
Susteren
Deze kerk in Susteren (midden-Limburg) is geheel gebouwd van natuursteen
en heeft 2 torens aan de westkant. Het is een fraai voorbeeld van een Romaanse kerk in ons land.
Verderop op deze pagina meer over de Amelberga-kerk.
|
| St Amelberga-kerk te Susteren (L): 11e eeuw. |
|
| St Amalberge kerk te Susteren: interieur |
Susteren (vervolg)
Voor onze oudste stenen kerken moeten we naar Limburg, maar ook
in de rest van ons land komen er in de 11e eeuw al snel meer stenen kerken. In het Limburgse Susteren staat
een voormalige abdijkerk uit de 11e eeuw in Romaanse stijl (zie foto's boven).
In de crypte ligt
volgens de overlevering koning Swentibold begraven. Deze vorst sneuvelde in 900, tijdens een van de vele
veldslagen uit die periode.
De
abdijkerk werd eind 19e eeuw ingrijpend (en nog al ruig) gerestaureerd. Daarbij werd zij toegewijd aan de heilige Amelberga
(dochter van Swentibold), die de eerste abdis was van het vrouwenklooster. De kerk kreeg in 2007 de titel basiliek toegekend
door paus Benedictus XVI.
Kerken
De oudste stenen kerken kwamen in de plaats van houten kerken en de vakwerkbouw en die waren
destijds vaak gebouwd op de plaats van een Germaans heiligdom. Dit kon een bron of een oude boom zijn of
een constructie met versierde houten palen.
Bouwmateriaal voor de kerken was tufsteen (uit Duitsland), zandsteen, kalksteen of als
dat niet voldoende voor handen was: (gele en/of rode) kloostermoppen. Dit zijn bakstenen van een extra groot
formaat.
De kerken werden al meteen vanaf het begin gebouwd volgens een oost-west-as. Hierdoor
stond het altaar altijd aan de oostzijde van de kerk en was Jeruzalem de richting van de aanbidding.
Om te voorkomen dat er gemakkelijk brand zou kunnen uitbreken werden
de houten platte daken vervangen door stenen gewelven. Hierdoor moesten ook de muurconstructies
worden aangepast en werden steunberen noodzakelijk voor de nodige tegendruk. De aanvankelijke tongewelven
werden ondersteund door gordelbogen.
De romaanse stijl wordt gekarakteriseerd
door kleine rondboogvensters en decoraties met eveneens ronde
bogen. De muren zijn doorgaans dik en versierd met lisenen, boogfriezen en spaarvelden waarin eveneens ronde vormen
domineren.
|
| lisenen (1) en rondboogfriezen (2) |
Spaarvelden zijn ondiepe, blinde nissen in
een muur, waardoor materiaal, zoals baksteen, uitgespaard wordt. Het spaarveld werd vaak toegepast om de vlakke gevelwand
wat te verlevendigen.
We zien spaarvelden vaak boven elkaar aangebracht op kerktorens. Dit komt overeen
met de geledingen. De bovenkant ervan werd vaak afgewerkt met een boogfries. In een spaarveld kunnen ook vensters zijn geplaatst.
Op de foto
hieronder van de St Servaaskerk te Maastricht zien we rondom het koor op de begane grond een hele reeks spaarvelden,
begrensd door rode lisenen en aan de bovenzijde bekroond met boogfriezen.
De dikke muren droegen het grootste deel van het gewicht van
het gebouw, waardoor grotere ramen niet mogelijk waren. Daarom is het in romaanse kerken altijd vrij donker.
Hoewel deze kenmerken vrij algemeen zijn kent het romaans
grote regionale verschillen. Bovendien maakte de stijl een geleidelijke ontwikkeling door die uiteindelijk, door de grootschalige
toepassing van het kruisribgewelf, zou leiden tot
het ontstaan van de gotische bouwstijl, waardoor het romaans werd verdrongen. Overgangsstijlen
tussen romaans en gotiek worden soms aangeduid als romanogotiek.
Deze stroming treffen we juist veel in ons land aan.
Romaanse kerken bestaan vaak uit een middenbeuk geflankeerd
door twee lagere zijbeuken. Het koor (oftewel de absis) kon soms een rechte gesloten achterwand hebben, maar
soms ook een veelhoekige uitbouw naar het oosten.
Omdat veel wereldlijke gebouwen in die tijd in hout opgetrokken werden, bleven vrijwel alleen kerken en kloosters in de romaanse bouwstijl bestaan.
Maastricht
|
| Maastricht: St Servaas-basiliek |
Maastricht
is een stad uit de Romeinse tijd. De Romaanse kerken St. Servaas en O.L.Vrouwe
zijn in de 11e en 12e eeuw in Romaanse stijl gebouwd.
De basisbouwstof was
tufsteen die uit de omgeving van Luik, 's Hertogenraedt of Aken kwam.
Mergel werd
in die tijd nog niet zo veel gebruikt, al heeft wel de OLV-kerk te Maastricht in de 12e eeuw een verdieping erbijgekregen
opgebouwd uit mergelsteen. Wilde je mergel goed toepassen, dan moest een blok precies zo in de muur gelegd worden, als hij
uit de groeve gehouwen was, anders verpulverde de steen onder de druk.
Deze kerken waren
doorgaans met het koor naar het oosten gericht en hadden de vorm van een Latijns kruis.
De Romaanse bouwstijl
onderscheidt zich door het veelvuldige gebruik van horizontale lijnen en halfcirkelvormige of ronde
bogen aan de ingangen, vensters en gewelven. De stijl is ernstig en van een majestueuse eenvoud, maar ziet er in
het algemeen wat somber en massief uit. De muren zijn dik, de vensters klein, de zuilen zwaar en er zijn breed gespannen bogen.
In technisch opzicht vereist gewelfbouw dikke stevige muren,
om het gewicht van de gewelven te dragen en om weerstand te bieden aan de zijdelingse druk. Naast het tongewelf,
waarbij deze drukking gelijkmatig over de gehele wand werkt, kent men ook het koepelgewelf en het kruisgewelf,
waarvan gewicht en horizontale werking naar de vier hoekpunten worden afgeleid. Aan de dikke muren worden daarom de bedoelde
'gevaarlijke' punten verstevigd.
|
| Maastricht: Servaesabdij: 12e eeuws tympaan |
Romaans tympaan uit de 12 eeuw.
Maiestas Domini, Christus wordt omgeven door de symbolen van de vier evangelisten. Vertaling van het
opschrift: Dit is een huis des gebeds. Een huis waar zonde wordt weggewassen. Ga over deze drempel, o mens als gij u reinigen
wilt van uw schuld. Hierbinnen geeft de bron der gerechtigheid u zuivering van zonden.
Marsum (Gr)
|
| Marsum (Gr) Vroege Romaanse kerk |
Marsum en Hantumhuizen
In het Groningse Marsum en het Friese Hantumhuizen treffen we nog een paar zeer fraaie Romaanse
kerken aan, waaraan in later tijd niet veel is verknoeid. Het kerkje van Marsum heeft zelfs nog een Romaans pannendak.
|
| Hantumhuizen (Frl) romaans van buiten gezien: 13e eeuw |
Germaanse invloed
De reliefsteen, opgegraven bij Lemmer kan toebehoord hebben aan een van de kapellen, behorende
tot het St Odulphus-klooster bij Staveren. Vermoedelijk uit de 11e eeuw.
Hier overheerst duidelijk de Germaanse vlechtwerkstijl met driespruit-bladeren.
|
| Lemmer, opgegraven reliefsteen (Fries Museum) |
Tympanen
Tympanen zijn in zekere zin voorlopers van bovenlichten, omdat ze als ornament
boven een ingang fungeren. De binnentredende kerkgangers hebben geweten wie er zijn uitgebeeld en wat hun uitstraling op hen
is.
Op een aantal plaatsen in Nederland zijn nog tympanen aanwezig, zoals hieronder de foto van een
tympaan in Zwolle. Het is een christelijke voorstelling, maar wat het wil uitbeelden is onduidelijk.
De drie koppen op de borst van de hoofdpersoon lijken een aureool te hebben en zullen dus apostelen of heiligen
zijn geweest. Vraag is dan waarom de belangrijkste kop dan geen aureool draagt.
|
| Romaans tympaan aan de Sint Michaelskerk te Zwolle |
Maar ook in Kimswerd (Frl) en Rheden ( Geld) zijn nog oude middeleeuwse
Romaanse tympanen te zien. De boogvormige bovenzijde is typisch voor de Romaanse stijl. In de gotische stijl krijgt het tympaan
een spitsvormige boog. Het vlechtwerk langs de rand stamt nog uit de Germaanse traditie.
Bij het bovenlicht van Kimswerd komen bladranken uit de mond van het centraal geplaatste hoofd.
|
| Kimswerd: Romaans tympaan van voor 1350. |
|
| Rheden: Romaanse toren (ca 1200), geheel uit tufsteen en gotische kerk. |
In de kerk van Rheden is ook een byzonder oude steen gevonden. De
gedeeltelijk bewaarde voorstelling betreft de annunciatie: de aankondiging van de Goddelijke zwangerschap tot Maria
door de engel Gabriël.
Rechtsonder een soort driepunts-toverknoop.
|
| tympaansteen (?) van Rheden |
Eelde
De Maria-kerk van Eelde (Dr) is uit het begin van de 14e eeuw en kwam in de plaats van een tufstenen voorganger.
De dichtgemetselde ingang die we hier zien aan de zuidzijde was de manneningang. De vrouwen moesten genoegen
nemen met de ingang aan de noordzijde.
|
| Eelde: vroeggotische kerk van ca. 1300, met romaanse resten van een vroegere bouw. |
|
