|
Nederland
Niet zo maar versiering
De laatste tijd wordt er wel eens wat onderzoek gedaan naar de herkomst van de metseltekens,
die op de muren van torens, kerken, poorten, kastelen en voorname woonpanden voorkomen, maar veel aandacht is er nooit voor
geweest en nog steeds niet.
Al moet ik toch zeker 2 namen noemen die voor Nederland wel van betekenis zijn: Wim H.Th. Knippenberg en Herman Strijbos. Beide hebben belangrijk inventariserend en
orienterend werk gedaan.
Lees eerst maar eens verder om te zien wat er met deze metseltekens wordt bedoeld.
Muurtekens in Zierikzee
De Ruit op de deuren van de stad
In Zierikzee vond ik op twee van de 3 overgebleven Middeleeuwse
stadspoorten tot mijn grote verrassing het ruitmotief. Wat zou de reden zijn geweest om moeite te
doen om ruiten aan te brengen op de voordeuren van de stad?
Was het slechts decoratie of had het een betekenis om de stad te verzekeren
van voorspoed en vruchtbaarheid met de gedachte aan een gezond en overvloedig nageslacht en wellicht ook vruchtbare akkers
in en rondom de stad?
De tekens zijn in groen-geglazuurde stenen uitgevoerd,
wat wel meer voorkomt langs de zeekust. In feite waren deze stenen eigenlijk misbaksels t.o.v. het normale bakprocédé.
En hoeveel kans maakt de theorie dat we hier te maken hebben met de uitoefening van het recht binnen
een bepaald rechtsgebied: de ban ?
|
| Zierikzee: Zuidhavenpoort uit de 14e eeuw |
|
| In detail: ruit-symboliek op de Zuidhavenpoort te Zierikzee |
|
| ruit-symbool |
Zien we de ruit hierboven opgevuld met groengeglazuurde steen, op de Nobelpoort hieronder zijn de contouren
van de ruit (dubbel-concentrisch) aangegeven.
|
| Zierikzee: Nobelpoort uit het begin van de 14e eeuw. |
|
| In detail: een van de beide ruitfiguren op de Nobelpoort te Zierikzee |
|
| dubbele-ruit symbool |
Muurteken in Muiden
Van Rolde in Drenthe is bekend dat daar de Drost van Drenthe (tot 1688) de rechtspraak uitoefende in het
koor van de kerk. Zolang er nog geen stadhuis beschikbaar was, zal de kerk ook onderdak geboden hebben aan de wereldlijke
overheid.
Voor de gewone burger in de Middeleeuwen liepen die overheden trouwens toch in elkaar over. Trouwen deed
je voor de kerk. Je kerkelijke plichten nakomen was je bewijs van goed gedrag. En zowel de katholieke kerk als de wereldlijke
overheid kon tot vervolging en strafvoltrekking overgaan.
Maar heeft zo'n kruis daar eigenlijk wel iets mee te maken?
|
| maalkruis aangebracht op middeleeuwse kerkmuur van de NH kerk te Muiden |
Op de middeleeuwse kerkmuur(1425) van de St. Nicolaaskerk van Muiden (N-H) zien
we een maalkruis aangebracht. Het maalkruis heeft vermoedelijk de betekenis dat het kwade geesten van een gebouw moet weghouden,
zodat het beschermd wordt tegen brand, hagel, instorting en ander onheil.
|
| Het maalkruis-symbool |
Muurtekens in Vaassen:
kasteel 'De Cannenburgh'
|
| Vaassen: kasteel De Cannenburgh, waarvan de linkerhoektoren de kruis-ruit-tekens draagt. |
Maar er zijn ook plaatsen, waar je slechts kunt vaststellen dat het vooral om muurdecoratie
gaat. De symbolen staan niet meer los, maar vormen een doorlopende patroon. In zo'n geval verliest het zijn symbool-functie.
Het kasteel de Cannenburgh te Vaassen (gesticht 3e kwart van de 14e eeuw) is een ratjetoe
van allerlei stukjes metselwerk, die in de loop der eeuwen het kasteel het uiterlijk hebben verschaft van een eindeloos verstelde
spijkerbroek.
In een van de hoeken is nog een stukje middeleeuwse muurrest bewaard gebleven. En daarin
zijn kruis-ruit-figuren als muurversiering ingemetseld.
Vermoedelijk zijn juist deze stukjes met ruiten-ornament de oudste muurgedeelten en moeten we ons het hele
oorspronkelijke kasteel op deze manier versierd voorstellen.
|
| hoek van kasteel de Cannenburgh te Vaassen met resten van muurversiering |
Muurteken in Grave
In het vestingstadje Grave is een oude kerk bewaard gebleven die oorspronkelijk werd gebouwd door voor Graafse
begijnen tussen 1475 en 1500. De achtermuur is gedeeltelijk origineel met daarin ook weer 'versiering' met ruit en
daaropstaand een christelijk-kruis-motief in de vorm van een calvariekruis, verwijzend naar het kruis op
de heuvel Golgotha.
Ook van deze puur christelijke tekens ging destijds een magische betekenis uit, net zo goed als dit
sterk speelde rond de relikwieen die elke kerk in bezit trachtte te krijgen. Had je een paar bijzondere reliquien
dan stroomden pelgrims toe vanwege de vermeende wonderdadige krachten, die men eraan toeschreef. En het bracht inkomsten met
zich mee.
De tekens op de kerkmuren hadden geen genezende kracht, maar konden wel bijdragen aan het vrijwaren van
een een heilige plek van onheil.
|
| Grave: muurgedeelte van oude kloosterkerk uit 15e eeuw |
|
| calvariekruis met dubbele ruit daaronder. |
Muurtekens aan de toren van de Catharinakerk te Bunschoten
Aan weerszijden van de ingang van de gotische kerktoren is tijdens de bouw (in opdracht van de Domproost
van Utrecht rond 1430) een ruitfiguur aangebracht.
|
| De kerktoren van Bunschoten met ruitmotief aan weerszijden van de ingang. |
|
| ruitfiguur op de voet van de Bunschoter toren |
|
| ruit met hoek-accenten |
De ruit is hier wat meer versierd, maar is vast nog beleefd als
een ruit.
Bezien we de oorsprong van de ruit, dan is het een vruchtbaarheidsteken dat in haar
oorsprong mogelijk nog verband houdt met de odal-rune (eigen grondbezit) en/of de ing-rune
(afstamming). Over verchristelijking van het ruit-symbool heb ik tot nu toe nog niets gevonden. Tenminste geen relatie
met een heilige. Wel zie je af en toe het ruitsymbool bekroond met een wijdingskruisje (zie Laurenskerk Rotterdam). En misschien
was de betekenis ook niet zo strijdig met de leer van de kerk.
Of er in de 15e eeuw nog steeds gedacht werd aan vruchtbaarheid, weten we niet. Mogelijk
smolten de betekenissen van maalkruis en ruit al tezamen tot onheilwerend teken.
Heraldiek
We komen de ruit ook
veelvuldig in de heraldiek tegen.
Een mooi 15e eeuws
voorbeeld is het wapen van Wouw (NB).
We zien hier de ruit
afgebeeld in drievoud, wat maximale zeggingskracht betekent.
aarig om dan ook het
wapen van het naburige Bergen op Zoom (1276) er naast te plaatsen met 3 maalkruisen, op dezelfde manier gerangschikt.
| foto: ngw.nl |
|
| Het wapen van Wouw (NB) |
| foto: www.mosselstraat9.nl |
|
| Bergen op Zoom: stadswapen in plaveisel. |
|
