|
Levensbomen en daaraan verwante motieven in hout, gietijzer en smeedijzer
|
| houten levensboommotief in Harlingen |
De boom, die we meestal aanduiden met de naam levensboom, komt op tal van manieren in de
bovenlichten voor. Deze mythische boom speelde al een rol in voorchristelijke germaanse tijd en kon zich ook in
latere eeuwen handhaven binnen het christelijke gedachtengoed. De geschiedenis van de mythische boom gaat echter nog veel
verder terug tot in de vroegste culturen van het oude Perzië en Mesopotamië. Als de boom dan weer opduikt in de 19e eeuw,
zullen maar weinig mensen zich daar nog een filosofische gedachte bij gemaakt hebben.
|
| gietijzeren bovenlicht te in Harlingen |
Pas goed populair werd de levensboom door de gietijzeren modellen, die midden 19e eeuw volop aangebracht
werden. Maar daarnaast zien we ze ook in hout en soms in smeedijzer.
|
| Harlingen: smeedijzeren bovenlicht |
Tot de voorlopers van de levensbomen kunnen we de houten ornamenten rekenen waarbij we centraal een soort vaas zien waaruit symmetrisch enige
takken naar opzij krullen. Dit motief is vermoedelijk ontleend aan de arabesken, die men terugvond bij de
opgravingen van Pompeï en Herculaneum. Arabesken werden al populair vanaf de Lod. XVI periode.
|
| Het Singel, Amsterdam: houten voorloper van Levensboom (?) |
Dit houten model met centraal een vaas is gemaakt in de eerste helft van de 19e eeuw en is te zien
aan het Singel in Amsterdam. Of deze florale ornamenten de basis gelegd hebben voor de latere gietijzeren levensbomen
is moeilijk nu nog te bewijzen.
|
| Vianen: ruit en maalkruis |
Heeft het volksgeloof nog weer invloed gekregen op de snijraammotieven?
Op deze foto zien we woningen in Vianen met gecombineerde symboliek. Je treft ze overal aan in Nederland. De
ruit en het maalkruis komen ook afzonderlijk veel voor. De ruit is van oorsprong een heilbrengend teken.
Het is een verwijzing naar de hoop op vruchtbaarheid in huis. Het maalkruis daarentegen moet onheil afweren
en boze invloeden buiten houden. Dit zijn betekenissen, die nog zijn voortgekomen uit het, uit de germaanse tijd
stammende, volksgeloof.
In de 19e eeuw, waarin deze motieven voor het eerst opduiken in de bovenlichten, zijn ook minder draagkrachtige
huiseigenaren in staat een bovenlicht aan te brengen. Zij doen geen beroep meer op de schrijnwerkers. Het eenvoudige lijnenspel
van de roeden kan nu ook door de timmerman worden aangebracht.
Er is in die tijd nog veel bijgeloof onder de mensen en dit zal pas verdwijnen als de bacteriële oorzaak van
ziekten wordt gevonden en het elektrisch licht zijn intrede doet. Als al die onverklaarbare bedreigingen
een wetenschappelijke verklaring krijgen, zien we het bijgeloof pas echt afnemen.
Dan hoeft er in geval van ziekte niet meteen meer in het dorp naar een mogelijke schuldige gezocht te worden.
En sinds de duisternis van de nacht niet meer zo spooky is, verdwijnen ook de verhalen over enge geesten, die
men onderweg heeft gezien.
Het is dus mogelijk dat motieven en betekenissen, die via de volkskunst nog overgeleverd werden (in
borduurwerk en houtsnijwerk), nu toch nog zichtbaar worden in de bovenlichten.
Toch zou het me ook niet verbazen, als men deze betekenis tegen het eind van de 19e eeuw al geheel vergeten
is en dan telt toch enkel nog de decoratieve waarde.
Hier valt dus nog wel iets over uit te zoeken, al zal dat nog niet zo eenvoudig zijn.
|
| Het Singel te Amsterdam: Krans met parellijst/kraallijst |
Zon- of krans-motief in kraalornament
Wat voor de levensboom geldt, geldt ook voor de zonnesymboliek. De wortels liggen al bij de oudste
culturen op aarde. Soms is het moeilijk te onderscheiden of we hier te maken hebben met de ronde krans,
die ook veel in bovenlichten terug te vinden is. Hier aan het Singel in Amsterdam een houten exemplaar.
De zon is een heilbrengend teken, dat de hoop op voorspoed weergeeft.
De krans komt ook al voor bij oude Griekse en Romeinse culturen en verwijst naar goddelijkheid, overwinning,
voorspoed en goede kwaliteit.
Zon en krans zijn als symbool in de latere abstracte vormen, verderop in de 19e eeuw, al niet meer van elkaar te
onderscheiden. Bekijken we de geschiedenis van de bovenlichtornamenten, dan zien we dat de krans
het oudste is. Door het abstraheren van de krans tot simpele roeden, komt de gedachte aan de zon weer meer boven.
Ooit ontstond in de oudheid de krans juist als zonnesymbool. Dus we zien hier hoe zon en krans stuivertje wisselen in
de tijd.
Dit bovenlicht aan het Singel stamt uit het begin van de 19e eeuw.
Kijk voor meer info over de bovenlichten onder de knoppen:
|
