De boom met aan weerszijden een vogel of een bok

Dit is een van de eerste Oosterse motieven, die we in Europa aantreffen. Waarschijnlijk komt dit doordat het in zijn eenvoud grote zeggingskracht had en tegelijk voldeed als versiering.

Dat die boom niet zo maar een gewone boom is, dat begrijpt iedereen. Maar wat hij in de opeenvolgende culturen voor waardering en betekenis had, kunnen we niet zo makkelijk te weten komen. Er is geen oude tekst die ons uitleg geeft en er bestaat een enorm grote verscheidenheid in.

In veel animistische culturen van overal over de wereld komen wel boommotieven voor. We gaan op zoek naar de wortels van onze levensboom.

De levensboom in de joods-christelijke traditie

Voor ons nog het dichtst bij huis is de bijbelse betekenis van het boommotief. Het komt voor in het paradijsverhaal in het begin van de Bijbel. Er is dan sprake van twee bovennatuurlijke bomen: de levensboom, waarvan vruchten onsterfelijkheid verlenen en de boom van de kennis van goed & kwaad, waarvan de verboden vrucht de zondeval tot gevolg had. Het mythische verhaal wil een verklaring geven voor het feit dat mensen het verschil tussen goed en kwaad kennen en niet in staat blijken te zijn om enkel het goede te doen. Adam en Eva leefden aanvankelijk in het paradijs en mochten van de levensboom net zoveel eten als ze wilden, maar eten van de andere boom werd hen verboden. Toen ze dat wel deden, was het gedaan met hun paradijselijk leventje. Nadat ze uit het paradijs gekwakt waren, was sterfelijkheid hun deel. Ze konden niet meer bij de vruchten van de levensboom.

De eerste van deze twee, de levensboom wordt verderop in de bijbel nog een paar keer genoemd. In het boek Spreuken: “de wijsheid is als de levensboom voor wie haar aangrijpen.” Later kreeg deze boom ook nog een rol in het hiernamaals: in het laatste bijbelboek Openbaringen staat: “De Geest zegt tot de gemeenten: Die overwint, hem zal ik te eten geven van de levensboom, die midden in het Paradijs van God staat.”

De boom van de kennis van goed & kwaad wordt (op die ene plaats na) nergens verder in de Bijbel meer genoemd.

Hoe zijn deze twee bomen in de Bijbel terechtgekomen? We weten immers dat de oude Genesis-mythen in vergelijkbare vorm ook in de veel oudere culturen van Mesopothamie en Perzie moeten hebben gecirculeerd. De joden hebben ze leren kennen door hun contacten met die oudere culturen ten tijde van hun ballingschap (ca 500 BC).

De levensboom in Mesopotamië en Iran

De levensboom komt ook in veel Oosterse mythen voor. In het Oosten eten alleen de goden van de boom en behouden daardoor hun onsterfelijkheid.

In de literatuur van Mesopotamie komen we een boom van het Licht tegen, die staat aan het uiteinde van de wereld, daar, waar de zon opgaat. In de Assyrische kunst wordt deze zonneboom vaak afgebeeld doordat men een gevleugelde zon plaatst boven de top de van boom. 

Dan was er in het oude Iran  een levensboom bekend, die zaad droeg van alle bestaande planten; hij was de instandhouder van het plantenleven op aarde. De zaden werden, zo vertelt men, door een vogel weggedragen en rondgestrooid.  Misschien is dit de verklaring voor de twee flankerende begeleidingsvogeltjes.

Vermenging van ideeën

Omdat de Bijbel een paar keer spreekt over de levensboom, is dit de naam waarmee de gestyleerde boom in de kunst van Voor-Azië wordt aangeduid, hoewel in veel gevallen misschien “boom van licht” juister zou zijn (Roes’46). Maar waarschijnlijk kruisten die verschillende opvattingen over de boom elkaar al in de oudheid, en dus is het mogelijk dat de gedachte van de levensboom soms al verbonden was met de boom, waaruit de gevleugelde zon omhoog steeg om de aarde licht en leven te brengen.

Flankerende figuren

Doordat we het boommotief zo vaak tegenkomen in oude afbeeldingen, mogen we aannemen dat aan deze boom/bomen een belangrijke plaats werd gegeven in het religieuze denken in de oudheid. Vaak zien we de boom geflankeerd door 2 figuren, hetzij dieren, hetzij mensen. Genesis spreekt van 2 cherubijnen, die de levensboom bewaken, en de ingewijde ziet meteen de zwaar beklede viervleugelige gestalten voor zich, die in de Assyrische kunst zo vaak de fantastisch gestyleerde boom flankeren.

Maar bewaken ze de boom ook daadwerkelijk en wat doen dan de vogels en de bokken en de stieren, die ook naast de boom voorkomen?

Dit blijft nog altijd de vraag.

Hoe zijn ze hier beland?

Wat in onze volkskunst bewaard is gebleven, zijn de twee flankerende vogeltjes. Dit is van alle begeleidende dieren het meest succesvolle motief geweest, dat tot in onze tijd in gebruik is gebleven.

Aan de gietijzeren kandelaar, waarvan hierboven een foto te zien is, wordt apart aandacht besteed onder de knop aan de zijkant van de site: Oorsprong kandelaar?

Op wat we aan kunst over hebben uit de verre oudheid van Voor-Azië komt het niet vaak voor, maar misschien zouden we een heel ander beeld gekregen hebben als we nog wat meer over hadden gehouden van het oude weefwerk.

Nu weten we dat het motief van de 2 vogeltjes al bekend was in het oudste Susa (in Iran) en uit veel later tijd is het nog opnieuw in Susa gevonden, zodat we mogen aannemen dat het daar door de eeuwen heen in ere is gehouden.

Ook in Mesopotamië wordt het al aangetroffen in de prehistorische tijd.

Uit het begin van de ijzertijd, zijn voorbeelden bekend van aardewerk op Cyprus en op dat van Apulië in Italië. Het is dus heel goed mogelijk dat het al in die tijd of daarvoor zelfs al ingang heeft gevonden in Europa. (Dit moet nog verder uitgezocht).