Vensterglas

Met de deur in huis

Een bovenlicht noemt men meestal het raam boven de voordeur, dat er voor zorgt dat er daglicht in de gang valt. Pas in de 17^e eeuw kregen de meeste huizen een gang, waar de deuren van de verschillende vertrekken op uitkomen. Voor die tijd viel je gelijk met de deur in huis: in de woonkamer, wel te verstaan.

Varkensblaas

De huizen hadden in die tijd nog van die kleine glas-in-loodraampjes, die nu nog te zien zijn in een aantal gerestaureerde middeleeuwse huizen in verschillende steden van ons land.

Maar lang niet iedereen kon glas betalen. Veel glas werd ingevoerd vanuit streken waar veel beukenbossen groeiden (beukenhout was het meest geschikt om de temperatuur van 1100 C te bereiken) en dus aardig aan de prijs. Was je arm dan had je open vensters met houten luiken, die je dan ‘s avonds kon sluiten.

Om wind en kou buiten te houden, deden uitgespannen en aan elkaar genaaide varkensblazen wel dienst als glasvervanging in de vensteropeningen. Zo’n varkensblaas, die opgeblazen ook wel als voetbal dienst deed, liet toch nog wel aardig wat licht door.

Ook kom je op oude schilderijen wel houten horren tegen, waarmee het inkijken kon worden tegengegaan (zie foto van Annunciatie onder).

Ook werd geolied papier of linnendoek wel voor de vensteropeningen gespannen.

Houten luiken

De houten luiken van winkelpanden in de stad waren vaak in tweeën gedeeld: het bovenste deel van een luik klapte omhoog, het onderste omlaag. Dit is nog mooi te zien op de foto boven van een monumentaal pandje in Edam.

De onderste luiken werden in een horizontale stand gezet, waarop de te koop aangeboden waren prijkten. De bovenste luiken fungeerden dan ook in horizontale stand als luifel (tegen regen en zon).

Glas in lood

De eerste ramen hadden nog van die kleine glasraampjes, in lood gevat. Men was in die tijd nog niet in staat om groter vlakglas te maken. 

Het glas werd geblazen en rondgeslingerd tot ronde schijven, die aan de rand dun waren en in het midden wat dikker. Deze schijven sneed men dan in een ronde vorm of een ruit-vorm (de vorm van een spekkie). Met dit type glas werden ook de oude gebrandschilderde kerkramen gemaakt.

Een andere manier was als volgt: er werd een bol geblazen, die tot een cylinder werd opgerekt. De uiteinden afgeknipt en overlangs werd deze cylinder ingekerft. In de oven barste deze cylinder dan open en daarna werd de plaat vlak gestreken, waarna men hem liet stollen.

Zie voor meer info over glasfabricage en gebrandschilderd glas:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Gebrandschilderd_glas#Overzicht_Glas_vervaardigd_voor_1800

Een aantal van deze kleine ruitjes werd in lood gevat en vervolgens werden groepen ruitjes in een ijzeren frame gevat, aangezien het dunne lood uit zichzelf niet sterk genoeg was om een groot oppervlak recht te houden. De kleur van het oude glas kon in de loop der tijd groen of paars worden. Een mooi voorbeeld hiervan is nog te zien in de grote kerk van Monnikendam (zie foto).

Het duurde niet zo lang of men sneed ook rechthoekige ruitjes. Zo ontstonden in de 15e eeuw de kruiskozijnen. De vertikale kozijndelen heten stijlen, de horizontale delen noemt men regels.   

Om de felle zon tegen te gaan, hadden ze binnen vaak dunne eiken schotten, die als luikjes omhoog konden klappen tegen te zoldering.

Tegen de kou/tocht/zon kon er voor deur en raam nog een (met doek bespannen) schot geklapt worden, want niet overal zat glas. Zie vergroting rechts. Het is wonderlijk hoe mooi dit hier op het bovenstaande schilderij nauwgezet is weergegeven.

Pas in de tweede helft van de 18^e eeuw lukt het om het glas wat groter te maken en dan zie je ook dat de huizen die dan gebouwd worden, daar meteen van profiteren en ermee worden uitgerust.

Geblazen glas is tot in het begin van de 20e eeuw het enige fabricageprocede voor gewoon vensterglas. Het wordt verkregen door een lange cylinder te blazen, die dan in de lengte open gesneden wordt en uitgespreid wordt in de oven. Ze zijn van geringe dikte en ze vertonen lichte onregelmatigheden (golven/belletjes), die ze een uniek uiterlijk geven.

Getrokken glas, voor het eerst toegepast in het begin van de 20e eeuw, komt tot stand doordat een stuk metaal in een bad van gesmolten glas ondergedompeld wordt. Daaraan wordt dan een blad glas omhooggetrokken, dat vervolgens stolt.

Industriële productie heeft dit procedé al snel vervangen.

Spiegelglas bestaat uit een dik blad glas van hoogstaande kwaliteit, zonder vervormingen en een hoge transparantie. Dit procedë werd in de 17e eeuw ontwikkeld. De glaspasta wordt uitgegoten op een tafel, die aanvankelijk van steen maar in de 19e eeuw van gietijzer was. Het glasblad wordt vervolgens aan weerszijden gepolijst. De randen worden vaak geslepen. Spiegelglas was altijd al erg duur.

Vanaf 1960 heb je floatglas. Gesmolten glas wordt uitgegoten op een tinbad. Dit floatglas is volmaakt transparant en foutloos en vervangt getrokken glas en spiegelglas. (bron: Houten schrijnwerk: www.vibe.be)

Tegen het eind van de 18^e eeuw verbetert de techniek om het glasoppervlak geleidelijk verder te vergroten, wat is blijven doorgaan tot in onze tijd. Zelf zit ik nu hier naar buiten te kijken vanuit de kamer in de tuin door een glazen schuifpui, bestaande uit twee ramen met elk een glasoppervlak van 2,5 bij 2,5 meter en ook nog dubbel glas. Een heel verschil met toen.

Veel licht

Toch zie je aan de middeleeuwse huizen dat men ook toen, als men het zich kon permitteren, zo veel mogelijk glas in de voorgevel wilde hebben. Met het licht komt de vrolijkheid het huis binnen en wat misschien nog belangrijker was: je kon het werk in huis beter doen en het spaarde kaarsen en olie uit. Maar dat ging pas geleidelijk aan.

Bij dit 16e eeuwse pandje in Edam zijn de vensters nog betrekkelijk klein. We zien kleine rechthoekige glas-in-lood-ruitjes.

Het Grachtenpand, dat Pieter de Hoogh schildert in 1675, toont overigens een houten gevel, die toen al best een eeuw oud geweest kan zijn. Kijk hoe er hier nog geen gang aan te pas komt. Veel gevels uit die tijd hebben hoge ramen zoals hier met smalle tussenstijlen, zodat er veel licht in huis valt.