|
|
| Hoorn: gietijzeren bovenlicht uit 19e eeuw met zwaan |
Het zou al een wonder zijn als de zwaan met zijn schitterende
witte gestalte en sierlijke vormgeving geen rol van betekenis had gespeeld in oude mythen en legenden. We komen hem tegen
in Germaanse mythen, maar ook bij de oude Grieken.
Germaanse mythen
Aat van Gilst schrijft in zijn boek De Eeuwige ordening (pag 302) een aantal zaken die
hij over de zwaan heeft gevonden.
In de bronstijd komt het zwanenmotief al veel voor op allerlei voorwerpen: ketelwagens,
zwaarden, schilden, scheermessen, sieraden.
Schepen met zwanenkoppen zijn te vinden op Zweedse rotstekeningen. En 2000 jaar later hebben de Vikingschepen
nog (steeds?) voorstevens in de vorm van een zwanenhals.
In de mythen komen walkuren (godinnen die het levenslot in handen hebben) voor, die op
zwanenvleugels boven het slagveld zweven om gesneuvelden naar het Walhalla te brengen.
Zo is er ook een middeleeuwse sage van een zwaanridder (Lohengrin) die zijn boot laat trekken door een zwaan.
Hij komt plotseling en ook verdwijnt hij weer op mysterieuze wijze, vrouw en kinderen achterlatend. De sage kan een verwijzing
zijn naar de zonnegod.
|
| Het wapen van Molkwerum |
Griekse mythen
In de bronstijd zijn de noordelijke volken (hyperboreeërs volgens de Grieken) naar het zuiden getrokken
en kunnen hun zwaancultus meegebracht hebben.
Volgens Griekse schrijvers kwam de god Apollo uit het land van de noordelijke hyperboreeërs
op een met zwanen bespannen scheepswagen. Elk jaar komt hij met dit voertuig uit het noorden, zijn woonplaats, naar Delphi
en naar het eiland Delos. Apollo staat ook wel net als Helios voor de zonnegod en de zwanen kunnen dus heel goed een rol hebben
gespeeld in een zonnecultus.
Er is een Griekse vaas bekend uit de 5e eeuw BC, waarop Apollo is afgebeeld, gedragen op sterke zwanenvleugels.
De zwanenzang
De zwaan is verbonden met leven en dood. De oude Grieken (Plato, Aristoteles, Socrates en Aeschylus) noemen
de zwanenzang al in hun werken. De zwaan zou de gave van de voorspelling bezitten. Zo zou hij zijn eigen einde voelen naderen
en dan een zangerig geluid voortbrengen. In de 18e en 19e eeuw duikt het dan ook weer op in de Europese literatuur.
De grote wilde zwaan Cygnus cygnus heeft vroeger ook wel Cygnus musicus geheten. Zowel
de grote wilde zwaan als de knobbelzwaan waren in Griekenland
bekend. Tijdens het vliegen maken beide soorten met hun vleugels een soort fluitend geluid.
De grote wilde zwaan is een trekvogel vanuit het noorden en deed Griekenland dus pas aan als er zich een
strenge winter voordeed. Het horen van de fluitende toon van een groep zwanen zou dus wel eens de basis kunnen zijn van de
legende. In de winter waren je overlevingskansen toch al wat minder groot.
De knobbelzwaan kan daarnaast ook een trompetterend geluid voortbrengen. Of dat ook met zwanenzang bedoeld geweest is,
lijkt minder waarschijnlijk.
|
| Sloten: Frysk ûleboard: een van de meest populaire Friese symbolen |
Friese ûleborden
In het Friese ûlebord komen, zoals bekend, ook 2 zwanen voor. De suggestie
wordt vaak gedaan, als zou dit een heel oud Fries symbool zijn.
In elk geval is de oudste verwijzing naar een een dergelijk uilenbord tot nu toe een rekening uit 1669 van
een Friese timmerman die voor een boer een reparatie "aen de uille bord en swanne halsen" verrichtte.
Verspreid over delen van de provincie Friesland kom je 6 typen uleborden met zwanen tegen. Elke streek
heeft min of meer zijn eigen karakteristieke vorm.
Op de foto hierboven zie je het Gaasterlandse type.
Op de makelaar bevindt zich een opengewerkt gedeelte: de zogeheten harp.
Een ander benaming is de "fiif ekers" ofwel "de vijf akkers". Deze harp kan in het groen of in wit zijn
uitgevoerd, als aanduiding van het eigendomsrecht van de boerderij of schuur. Een groene harp wilde zeggen,
dat de boer eigenaar was van de boerderij en een witte harp duidde op een pachtboerderij.
Vaak is
het feitelijke uilengat 'opgevuld' met een klein vogeltje/zwaantje, dat mogelijk gezien kan worden als een
algemeen vruchtbaarheidsteken.
Tevens typerend voor dit Gaasterlandse type is de lange 'rode tong' die over elk van de
halzen ligt.
Meer over de ûleborden op de volgende pagina.
|
| Zierikzee: Lutherse kerk |
Luther en de Zwaan
Lutherse kerken zijn te herkennen aan de zwaan op het dak of aan de gevel. Dit vindt zijn oorsprong in een
oude legende die verbonden is aan de Tjechische hervormer Johannes Hus, die aan het begin van de 15e eeuw
de wantoestanden binnen de RK kerk aan de kaak stelde. Het Concilie van Trente riep hem ter verantwoording.
Johannes Hus kreeg van keizer Sigismund aanvankelijk een vrijgeleide, maar dit mocht niet baten. De
kerkelijke autoriteiten namen hem gevangen en veroordeelden hem tot de brandstapel.
In afwachting van de voltrekking van het vonnis schreef hij: “Jullie zullen nu een gans braden (“hus”
is het Boheemse woord voor gans) maar over 100 jaar zullen jullie een zwaan horen zingen, die gij wel moet verdragen,
en daar zal het ook bij blijven, zo God het wil”.
Later herinnerde men zich deze woorden van Hus en meende dat het sloeg op Maarten Luther.
Zo werd de zwaan het symbool van Luther en de Lutherse kerk.
|
| Lutherse kerk te Zierikzee |
| foto: Ger van Hulst |
|
| Zoetermeer: kajuitboorden met zwaanmotief. |
|
| Vianen: zwaan in het bovenlicht |
|
