Bovenlichten en snijramen in Nederland

De Adelaar (vervolg 1)

Home
Over mijzelf
Bovenlicht van de maand
Wat zijn bovenlichten?
Wat is nieuw?
Bovenlichten in de diverse stijlperioden
Naar bijzondere items
Oorsprong van de Symbolen
Geschiedenis glas, gevels en bouwkunst
Oude prenten, gravures en foto's
Middeleeuwse metseltekens
Tympanen
Schamels
Romeinse jaartallen
Oorsprong Byzantijnse kandelaars
Vertikale slijpgleuven
Renovatie en restauratie
Buitenlandse voorbeelden van bovenlichten
Web links
Gastenboek en contact
Zoeken op deze site
Wat is triest

BACK

START

NEXT

yggdrasil.jpg
Middeleeuwse voorstelling Yggdrasil

Alwetend en alziend
 
In de Germaanse mythologie zit de adelaar boven in de top van de wereldes Yggdrasyl, vanwaar hij alles kan zien en opmerken. Aan de voet van de wereldboom knaagt de slang Nidhöggr, terwijl een eekhoorntje ijverig langs de stam op en neer holt om de communicatie van de ruzie tussen de adelaar en de slang gaande te houden.
 
Ook Odin bedient zich wel van de adelaarsgestalte als hij zich snel uit de voeten wil maken. Volgens de Edda staat er aan het einde van de hemel een grote reus in de gedaante van een adelaar. Als deze met zijn vleugels klapwiekt, komen de winden over de mensen.
 

Byzantium
 
Net als de leeuw kwam ook de adelaar naar ons toe vanuit het Oosten.  In de oude Oosterse kunst was de tweekoppige adelaar al lang bekend. De Byzantijnse keizers voerden in hun heraldisch wapen deze dubbele adelaar van goud op een veld van keel (= rood).
Na het uiteenvallen van het Oost-Romeinse rijk werd de dubbele adelaar gevoerd door die vorsten, die meenden aanspraak te mogen maken op de erfenis van Byzantium. Zo zien we hem bij Russische en Servische vorsten.
 

Zo belandt hij ook in het Rooms-Duitse keizerrijk.
 
Dan zien we, dat Frederik II (1194-1250), de kleinzoon van Frederik I Barbarossa (= de stichter van het Heilige Rooms-Duitse Rijk) en vader van keizer Maximiliaan, als koning (van Duitsland en Sicilië) eerst een eenkoppige adelaar voert, terwijl hij later als keizer de twee-koppige in zijn wapen opneemt. Kennelijk werd dat sindsdien de regel.
 

fredii-standaard-hre-13e.gif
Standaard van Frederik II, als koning van Duitsland en Sicilië

frederick_ii_met_adelaar.jpg
Frederik II met naast zich een adelaar

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Keizer Frederik II koos voor zwart op goud. Er is nl. hiervan een wapentekening bekend (1244) van de kroniekschrijver Mattheus de Paris, een Engelse Benedictijner monnik, die leefde in de 1e helft van de 13e eeuw.  (zie tekening hieronder).

wapenfrederikii-mattheusvanparis.jpg
Wapen van Frederik II, getekend door Mattheus van Paris

Keizer Sigismund besluit rond 1430 om de dubbele adelaar tot rijkssymbool van het Heilig Duitse rijk te maken. Sinds die tijd is er tot de opheffing van het Rijk in 1806 weinig aan het wapen veranderd. Alleen hebben heraldische tekenaars wel eens wat attributen, zoals een scepter, zwaard of rijksappel toegevoegd.
 

sigismund-keizer1411-1437.jpg
Keizer Sigismund (1411-1437) met 2 wapens

het_wapen_van_het_heilige_roomse_rijk_van_de_duitse_natie.jpg
Rijkswapen van het Heilige Rooms-Duitse Rijk

Als de Pruisische koning Wilhelm I keizer van Duitsland wordt (1871),  houdt hij vast aan de eenkoppige duitse adelaar: geel op zwart: rood gebekt, getongd en gepoot. en deze blijft ook nog tot in de Weimar-republiek bestaan.
Na de oorlog kiest de bondsrepubiek voor de "vette kip", zoals deze in de volksmond genoemd wordt.

bundesadler.jpg
De naoorlogse bundesadler van Bonn

In de huidige Rijksdag te Berlijn hangt weer een nieuwe versie.
 

duitse-adelaar-nu.jpg
Symbool van het huidige Duitsland: Rijksdag te Berlijn.

Toen Oostenrijk in 1804 onder Frans I een keizerrijk werd, werd de tweekoppige adelaar in het wapen ingevoerd, als verwijzing naar het Heilig Rooms-Duitse Rijk.

keizerlijkwapenoostenrijk.jpg
Wapen van het keizerrijk Oostenrijk

Aangezien Maria, de dochter van hertog Karel de Stoute, getrouwd was met keizer Maximiliaan, vervielen bij de dood van Karel in 1477 onze (Bourgondische) gewesten aan de Duitse keizer. De Zeven Provincien zouden in 1579 in Utrecht de Unie oprichten en in 1582 zweert men bij monde van Willem de Zwijger de koning van Spanje af en gaat de Republiek een soeverein bestaan leiden.
 
Dit verklaart, hoe ook in ons land een tijdlang de dubbele adelaar kon voorkomen, als verwijzing naar (of herinnering aan) de Habsburgse keizers: Maximiliaan, Phlips de Schone of Karel V.

Amsterdam
 
Als eerbetoon of dank voor verkregen rechten zijn boven deze zijingang van de Oude Kerk de keizerlijke wapens van de keizers Maximiliaan en Philips de Schone aangebracht. In het linker is de dubbele adelaar zichtbaar.

foto: www.gevelstenen.net
wapen_maximiliaan-philipsdeschone-bijsn.jpg
Amsterdam: Oude Kerk: wapens van Maximiliaan en Philips de Schone

dsc08962adamhistorischmuseum-bijsn.jpg
Amsterdamse gevelsteen met gekroonde 2-koppige adelaar.

De Friese adelaar
 

In Friesland treffen we een zwarte adelaar aan, die, als de helft van een tweekoppige, de rechterhelft van het wapenschild inneemt, In Friesland (en langs de hele Noordzeekust van WestFriesland tot in Denemarken) zien we dit symbool veel op de wapenschilden van Friese families. Hij wordt wel de halve Friese adelaar genoemd. 

Toch is de Friese adelaar als wapendier niet zo oud als vaak wordt gedacht. Er wordt vaak gezinspeeld op de connectie die er zou zijn met de Habsburgse keizers, die aan Friese edelen deze halve adelaar zouden hebben gegund in hun wapenschild om hen met hun loyaliteit aan de kroon te binden. Maar daar zijn totaal geen bewijzen voor.

De oudst bekende wapens met de adelaar stammen uit de vroege 16e eeuw.  Pas na het eerste kwart van de 16e eeuw werd het "vrije" Friesland met plichten en rechten opgenomen in het Heilige Rooms-Duitse rijk. .

De adel in Friesland heeft deze halve adelaar niet gevoerd en daarmee is dat veronderstelde verband met de keizer dus ook op losse schroeven komen te staan.

Maar in de 17e eeuw werd de halve adelaar wel populair bij de Friese boerenfamilies en burger-notabelen.  In de 18e eeuw wordt het gebruik van het symbool zo wijdverspreid, dat terecht gesproken kan worden van de Friese adelaar.

tekening: Robert Prummel
de_friesche_adelaar.jpg
Wapenschild met de Friese adelaar.

BACK

START

NEXT