Bovenlichten en snijramen in Nederland

De Leeuw (vervolg 1)

Home
Over mijzelf
Bovenlicht van de maand
Wat zijn bovenlichten?
Wat is nieuw?
Bovenlichten in de diverse stijlperioden
Naar bijzondere items
Oorsprong van de Symbolen
Geschiedenis glas, gevels en bouwkunst
Oude prenten, gravures en foto's
Middeleeuwse metseltekens
Tympanen
Schamels
Romeinse jaartallen
Oorsprong Byzantijnse kandelaars
Vertikale slijpgleuven
Renovatie en restauratie
Buitenlandse voorbeelden van bovenlichten
Web links
Gastenboek en contact
Zoeken op deze site
Wat is triest

BACK

START

NEXT

Oudste herkomst

 

Hoe lang kennen we de leeuw al als symbool in onze land?

In onze streken kwam hij in het wild niet voor. Voor de Germanen was het geen totemdier. De oudste afbeeldingen vinden we in het Midden-Oosten (Perzie, Mesopotamie, Voor-Azië) en Egypte. Redelijk natuurgetrouw werd de leeuw weergegegeven: in reliefs bijna altijd in zijaanzicht; als beeldhouwwerk meestal compleet, vaak zittend en soms staand op 4 poten.

leeuwbabylon6ebc.jpg
Leeuw op de muur van een paleis in Babylon: 6e eeuw BC

leeuwenpoortmycene.jpg
de befaamde leeuwenpoort in de burcht van Mycene (Griekenland)

We zien hem in de Myceense cultuur (ca 1500 BC) al in een flankerende positie, wat betekent dat zijn status al hoger was dan die van een gewoon wild dier.

 

In de latere Griekse klassieke periode vergezelt hij een paar van de godinnen als een soort mannelijke tegenhanger: Cybele en Artemis worden graag met een leeuw afgebeeld. Daarna nemen de Romeinen veel van de Griekse cultuur over. 

 

Van Romeinse ornamenten is er in ons land maar heel weinig teruggevonden. We moeten wachten op nieuwe zuidelijke invloeden. De cultuur van de Moren in het Spaanse Granada blijft tot de diep in de 16e eeuw nog invloed uitoefenen op de West-Europese cultuur.

Veel van de wetenschappelijke kennis van de oude Grieken en Romeinen is uit arabische bronnen via de weg van Gibraltar tot ons gekomen. In Granada valt nog steeds een zeer fraaie leeuwenfontein te bewonderen, waarbij de leeuwen de koninklijke status extra luister moesten geven.

 

alham-leeuwenfontein.jpg
De beroemde leeuwenfontein van het Alhambra in Granada

De stammen die in de lage landen woonden, bleven gewoon doorgaan zoals ze het altijd gewend waren geweest. Dat verandert pas met Karel de Grote (ca 800) als het christendom hier zijn intree doet.

Met de monniken, die kerken en kloosters bouwden, kwam de leeuw als afbeelding mee. Er zijn diverse geschiedenissen in de Bijbel waarin een leeuw een rol speelt. Denk b.v. aan het verhaal van Daniel in de Leeuwenkuil of aan profetieën van Jesaja, waarin de leeuw zich neerlegt naast het lam of de leeuw van Juda. En men beeldde ook de martelaren af die in Rome voor de leeuwen werden gegooid.

 

471px-meister_des_evangeliars_von_echternach_001.jpg
Het evangelie-manuscript van Echternach met de leeuw van Marcus: 8e eeuw.

bookcerneevangalist-marcus.jpg
Het boek van Cerne, een Anglo-saksisch gebedenboek uit ca. 830: hier Marcus met zijn leeuw

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De evangelisten

 

Maar het vaakst werd de leeuw afgebeeld als symbool voor de evangelist Marcus. Hierboven zijn twee manuscripten afgebeeld met de voorstelling van de leeuw, die hier verbonden is met Marcus. De rechter tekening is al een klimmende leeuw, die al erg lijkt op de latere heraldische leeuw.

 

Zoals op de onderstaande gevelsteen van de Amst. Kolk te Amsterdam is te zien, hebben ook de andere evangelieschrijvers ieder hun eigen symbool.

Matheus met de mens (volgens sommigen: engel), Lucas met de stier (een offerdier in de tempel) en Johannes met de adelaar.

 

 

 

De kruisvaarders

 

Toen de ridders in het begin van de 12e eeuw terugkwamen van de 1e kruistocht naar het heilige land, namen velen van hen de leeuw meteen op in hun wapenschild. Ze hadden het hoogstwaarschijnlijk leren kennen van de wapenschilden van moslims als Baybar, waarmee ze in Palestina strijd geleverd hadden. Naast de leeuw werden ook de adelaar en de franse lelie als heraldieke tekens meegebracht uit het heilige land.

 

vlaamseleeuw1.jpg
Oorspronkelijke Vlaamse leeuw zonder rode tong.

stamwapenholland.jpg
Wapen van de Graven van Holland

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De Britse kruisvaarder hertog Godfried Plantagenet (overleden in 1151 en getrouwd met een Engelse koningsdochter) had al twee leeuwen in zijn wapen (rechtopstaand en naar echts gekeerd) en en hij gaf het vermoedelijk weer door aan zijn neef, de Vlaamse graaf Philips van de Elzas. Er zijn ook nog andere theorieën. 

Deze Philips is de eerste Vlaamse graaf die in 1162 al een wapenschild in gebruik had met daarop een leeuw van sabel ( =zwart) op een veld van goud. Later kreeg deze Vlaamse leeuw een tong en nagels van keel (= rood).

 

De oudste Hollandse leeuw is bekend van een wapenzegel van Graaf Dirk VII uit 1198. Van zijn broer Willem is een wapenzegel met leeuw bekend uit 1205. Al vanaf 1254 zijn de kleuren bekend: een leeuw van keel ( = rood) op een gouden veld met tong en nagels van azuur (=blauw).

 

 

Op een Brabantse munt, geslagen tussen 1190 en 1235, ten tijde van hertog Hendrik I, zien we ook al de Lotharingse leeuw verschijnen met het woord Leo.
 

munt-brabantseleeuw-ca1200-hendriki.jpg
Brabantse leeuw ca 1200: Hendrik I

Otto II de Lamme, zoon van Gerard IV, regeert van 1229 tot 1271 als hertog over Gelre. Reeds kort na het overlijden van zijn vader liet hij een groot ruiterzegel snijden. Het wapenschild bevat voor het eerst (in Gelre) een klimmende leeuw omgeven door blokjes.
 

wapengelre04.jpg
Wapen van Otto de II van Gelre

Het Leeuwenverbond

 

De leeuw stond al meteen voor strijdkracht, heldhaftigheid en macht. Er schijnt ook sprake te zijn van een Leeuwenverbond tussen de ridders, die op kruistocht waren geweest, maar daar heb ik nog geen verdere informatie over gevonden.

Behalve dan inmiddel een oude bron uit 1795: Oordeelkundige Inleiding tot de historie van Gelderland door W.A. van Spaen. Hij vermeldt het als: ......het beroemde Leeuwenverbond, dat in dien tijd veele vorsten vereenigde, dat zig tot in de Nederlanden uitsterkte, en waarvan gezegd wordt, dat het aan den Rhijn zeer magtig was. Hiervan zijn maar weinige en niet zamenhangende narichten overgebleven....

Een andere bron: Verhandeling Teijlers genootschap: Nederlanderen: 3e tijdperk door Jacob van Manen: ....Een deze verbonden, welke in 1376 in het Duitsche Rijk werden aangegaan, werd het Leeuwen-verbond geheten; dit was in verscheidene kringen verdeeld, welke ieder een Bevelhebber hadden, tot welke zich, in 1377, vele Geldersche Edelen, nevens de Steden Heusden, Thiel, Wageningen, Harderwyk, Elburg en Hattem mede verbonden. Een der regels, naar welke men in de bijzondere veten te werk ging, was, dat alle, die bij het ontstaan of plegen eener geweldenarij tegewoordig waren, verpligt waren deel te nemen in den oorlog, die daaruit ontstond.

 

Venetie

 

Dat de leeuw uit de hoek van het Midden-Oosten naar hier is gehaald, wordt ook geïllustreerd door onderstaand verhaal over de herkomst van de leeuw van Venetië.

leeuwvande-scuola-san-marco.jpg
leeuw in venetie: tegen gevel van de scuola san marco

De leeuw van Venetië

Daarnaast is de stad Venetie van belang geweest. De stad was groot en rijk geworden door de handel met de landen rond de Middellandse zee. Rond 1200 lag er aan de oostkant van de Middellandse zee het islamitische rijk van de Mamluk, wat zich uitstrekte van Cairo tot Damascus.  

 

dsc08910-leeuwvenetie-1262-lodengraanmaat.jpg
venetiaanse graanmaat uit 1262 met oudste leeuwafbeelding

Rond 1260 duikt de gevleugelde  leeuw, op vier poten staand (in de heraldiek noemen ze dat: gaand), voor het eerst in Venetië op, op een zegel van een doge en op een paar loden graanmaatbekers. De leeuw draagt een nimbus (stralenkrans) zoals bijbelse figuren en heiligen gewoonlijk worden afgebeeld.

Eerst lijkt deze leeuw nog niet erg op de leeuw, waar San Marco later meestal mee wordt afgebeeld.  Toch heeft hij al wel een dicht boek tussen de voorklauwen. In latere eeuwen zal hij een open boek tonen.

dsc08912-leeuwvenetie-baybarswapenschild.jpg
Mamluk-sultan Baybar: wapenschild met leeuwafbeelding

In dezelfde tijd blijkt de Mamluk-sultan van Egypte al een gaande leeuw op zijn wapenschild te dragen. Het gaat dan om een rode leeuw tegen een zilveren achtergrond. Het lijkt er veel op dat Venetie door zijn handelscontacten deze gaande leeuw van de Mamluk-sultan uit Egypte heeft overgenomen en tot symbool gemaakt van San Marco, de patroonheilige van de stad en later tot symbool van de stad zelf.

(De stad had al in de 9e eeuw de (zogenaamde) overblijfselen van Sint Marcus uit Alexandrië geroofd en in de stad binnen gebracht, in het geloof dat dit de stad tot zegen zou zijn.)

 

dsc08914-baraka-dinar1277-1280.jpg
Sultan Baraka's dinar 1277-1280

dsc08915-leeuwvenetie-francescodandolo-soldino1329.jpg
Venetiaanse soldino-munt van francesco dandolo uit 1329

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Er werden voor de Mamluk-wapenschilden overigens 3 verschillende dieren gebruikt: de gaande leeuw met meestal een voorpoot opgeheven ( de rechter omhoog als hij naar rechts liep en omgekeerd) de staart ver naar voren boven de de rug. Als zinnebeeld van krijgshaftigheid en macht. Daarnaast had je de adelaar (of valk) met 1 of 2 koppen. Als derde kwam voor: een gaand (gezadeld) paard.

Naast deze dieren kwamen er ook tal van andere voorwerpen voor op de Mamlukse wapenschilden: de schuine dwarsbalk, rozetten, dwarsstrepen, de maansikkel, een soort fleur-de-lis, maar iets afwijkend van wat de Franse koningen zouden gebruiken.

dsc08917leeuwvenetie-15eeeuw-verguldhout.jpg
Venetiaanse leeuw van verguld hout uit 15e eeuw, als de evangelist Marcus

In Venetie wordt de gevleugelde leeuw eerst nog gezien als een attribuut van San Marco, maar geleidelijk neemt hij de plaats in van de schutspatroon en stelt de afbeelding van de leeuw de evangelist zelf voor. En zo tooit Venetie zich in de late Middeleeuwen met de krijgshaftige leeuw als symbool van de van direct van God ontvangen macht over de stad. Een landsheer of paus was een macht van een lagere orde, waar ze zich minder aan gelegen wilden laten liggen.

 

sanmarco-basiliek.gif
Leeuw aan gevel van San Marco kathedraal te Venetië

BACK

START

NEXT